In de serie De geschiedenis van de machtelozen gaat Vrij Links op zoek naar verhalen van gewone mensen die worden onderdrukt en die strijden voor hun vrijheid, gezondheid en rechten. In een tijd waarin het denken over macht en privilege doorgaans één kant op vloeit, willen wij laten zien dat mensen altijd en overal deze strijd hebben gevoerd, of dat geprobeerd hebben. Vorige week over de bittere armoede in het Nederland van 1822.
Vandaag het verhaal van de Midden-Amerikaanse mannen die hun leven laten in de suikerproductie – en de gebroken gemeenschappen die achterblijven.
Nicaragua, 2015. In Chichigalpa doet een vrouw haar verhaal tegen National Geographic. “In deze rechte straat hier in La Guitanca, van El Tope tot het eind, tellen we een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven, acht – acht doden, alleen al in deze straat,” vertelt ze. “We zijn geboren om te sterven. Er is voor ons geen redding.” Zij en talloze andere vrouwen in deze stad rouwen om het verlies van echtgenoten en broers, vaders en zonen die ze verloren aan een ongrijpbare epidemie. Een ziekte die koorts veroorzaakt, misselijkheid en malaise. Waar je wakker van ligt, benauwd van wordt en kramp op de borst van krijgt. Waar je voeten van opzwellen tot het voelt alsof ze ontploffen. Zo veel mannen zijn hier aan deze ziekte overleden, dat deze plek ‘La Isla de Viudas’ wordt genoemd: Het eiland van de weduwen.
De stille moordenaar is het lucratiefste gewas van Midden-Amerika, een industrie die belangrijker is dan mensenlevens: suikerriet.
Topje van de ijsberg
Dokters in landen als El Salvador, Guatemala en Nicaragua zagen de afgelopen twintig jaar een toename van patiënten met een afwijkend profiel. Ze waren vaak jong, hadden geen diabetes en geen hoge bloeddruk, toch hadden ze allemaal last van chronisch nierfalen. Deze mensen bleken het topje van de ijsberg. In Midden-Amerika zijn in tien jaar tijd twintigduizend mensen overleden aan nierfalen. In sommige gemeenschappen is meer dan tweederde van de mannen ziek. In El Salvador is het voor mannen de tweede doodsoorzaak en de levensverwachting is 46 jaar.
De mysterieuze nierziekte treft voornamelijk mensen die nauwelijks hun hoofd boven water kunnen houden. Een reis naar een ziekenhuis is überhaupt vaak een stap te ver, de zieke mannen kunnen al nauwelijks voorkomen dat hun familie honger heeft. Maar ook voor diegenen die het ziekenhuis wel bereiken, is er weinig hoop. Dialyse is duur en zelden beschikbaar en het zorgsysteem is gewoonweg overbelast.
“We komen geld tekort, we komen mensen tekort, we komen alles tekort,” zegt een van de dokters tegen Al Jazeera. Helaas, stelt hij, kunnen zij ook met de beste middelen niets meer doen aan de schade die de nieren al hebben. Chronisch nierfalen is een progressieve ziekte met dodelijke afloop.
Zo goed als alle mannen met deze vorm van chronisch nierfalen werken als suikerrietkapper. Toch heeft het lang geduurd voor duidelijk werd wat er nu precies aan de hand was.
Weerstand vanuit de machtige industrie
Suikerriet is een machtige industrie waar veel geld in verdiend wordt en waarin ontzettend veel mensen werken. Suiker zit in ons voedsel, maar ook in allerlei andere producten zoals shampoo. En het wordt steeds vaker gebruikt als grondstof voor bioplastic en biobrandstof. Het idee dat de aanzwellende golf aan stervende jonge mannen te wijten zou kunnen zijn aan de werkomstandigheden op de alomtegenwoordige rietplantages, stuitte dan ook op veel weerstand.
Industrie, overheden en vakbonden zaten jarenlang in een patstelling die volgens hulporganisatie Solidaridad net zo’n groot probleem was als de werkomstandigheden zelf. Zo financierden suikerproducenten met duizenden dollars onderzoeken naar niet-werkgerelateerde oorzaken van de ziekte, meldt The Guardian. Ligt het aan een te hoge alcoholconsumptie, roken, een slecht dieet? Blootstelling aan zware metalen? Gebruik van bepaalde pijnstillers? Toch kwam er schot in de zaak.
Steeds meer onderzoeken toonden een relatie aan tussen hittestress, uitdroging, zwaar werk en nierschade. Eenzelfde soort nierziekte duikt op in verschillende landen in India, Sri Lanka en Zuidoost-Azië, bij mensen die ander zwaar werk doen in de hitte, zoals in de bouw, de mijnen en de baksteenindustrie. De eerste moderne beschrijvingen van deze nierziekte werden in de jaren ‘70 in Costa Rica opgetekend. Maar zelfs historisch gezien lijkt het erop dat op suikerplantages in de zeventiende eeuw in de Cariben al bovenmatig veel slaven bezweken aan een mysterieuze uitputting die wel eens nierfalen zou kunnen zijn.
Op suikerplantages waar minder zwaar getild wordt, komt de ziekte bovendien minder voor. In Midden-Amerika worden suikerrietkappers echter betaald per kilo oogst – een perverse prikkel om meer te tillen. Vakbonden en maatschappelijke organisaties, zoals de lobbyorganisatie La Isla, specifiek opgericht voor dit doel en vernoemd naar het ‘eiland der weduwen’, voerden de druk op.
Ontslag bij de eerste symptomen
Makkelijke oplossingen zijn er echter niet. De Midden-Amerikaanse landen zijn arm, overheden zijn corrupt of overweldigd door bendegeweld en sociale zekerheden zijn er nauwelijks. The Guardian meldt bijvoorbeeld dat in Nicaragua werknemers recht hebben op zorg als ze langer dan 250 weken werken en ziek zijn geworden tijdens het werk. Maar een suikerrietkapper wordt vaak na twee of drie oogsten al ziek.
Suikerproducenten gaan ook zelf aan de slag met initiatieven die niet altijd even handig uitpakken. La Isla bekritiseert de trots gepresenteerde programma’s voor meer schaduw, water en rust van suikerplantages. Bonsucro, het suikerplatform dat de meeste werkstandaarden uitvaardigt, stelt bijvoorbeeld dat hun suikerplantages werknemers moeten voorzien van ‘voldoende water’ – wat voldoende is, is niet vastgelegd. Hoeveel uitdroging en hittestress bij het ‘beroepsrisico’ hoort moeten de suikerproducenten zelf bepalen, zegt Bonsucro’s Latin America directeur Miguel Hernández tegen The Guardian.
Of neem de suikerplantages van de Pellas Group.
Tegen BBC World vertelt Pellas’ woordvoerder Ariel Granera hoe zij hun best doen voor pauzes en water. Pellas test doorlopend de nierfunctie van hun werknemers. Als blijkt dat zij ziek aan het worden zijn, worden ze ontslagen – ‘voor hun eigen bescherming’, aldus Granera – waarna zij ook geen recht meer hebben op door de werkgever betaalde zorg. De mannen hebben geen alternatief en gaan aan de slag bij een suikerproducent die niet test. Tot het werk ze fataal wordt.
‘Niemand kan ons verdedigen’
La Isla werkt momenteel samen met ISA, een van de suikerproducenten die voorheen zo veel geld in belemmerend onderzoek stopte, aan Adelante, een programma om werkomstandigheden te verbeteren. Toch blijft de sterfte hoog en onderzoeken naar interventies duren vaak jaren. Een zorgelijke trend is dat de suikerrietkappers steeds jonger sterven. Waar dat door komt is onbekend. Wat het lot van de suikerrietkappers hoe dan ook laat zien: hoe de toekomst eruit kan zien voor arbeiders in een opwarmend klimaat.
“Er is niemand die onze mannen en zonen kan verdedigen en het bedrijf onder druk kan zetten,” concludeert een vrouw uit La Isla de Viudas tegen National Geographic. “Als ze naar een protest gaan, worden ze opgepakt.” En als ze naar de media stappen, worden ze ontslagen. Op straat staat een groep zieke mannen te overleggen voor de ingang van een suikerproducent. “We moeten het wat tijd geven,” zegt een van hen over de onderhandelingen. “We kunnen wel geduld hebben,” zegt een ander, “maar de dood heeft geen geduld.”
De reportage van National Geographic zie je hier:
De vorige aflevering van De geschiedenis van de Machtelozen: Armoede in Nederland, 1822
Volgende week: Opgroeien in Roemenië onder de communistische dictatuur van Nicolae Ceaușescu
Beeld: still uit de film van National Geographic, Rosa Santos Martinez en haar inmiddels aan de ziekte overleden echtgenoot. Hun zoon Jimmy is ook ziek en daarom ontslagen door het bedrijf.
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
