De denkende arbeider drinkt niet,
de drinkende arbeider denkt niet.
Deze woorden van christen-tot-anarchist Ferdinand Domela Nieuwenhuis schoten door mijn hoofd toen ik hoorde van het Nationaal Preventieakkoord – een serie maatregelen, veelal in de vorm van prijsstijgingen, die Nederland gezonder zou moeten maken.
Ik zag Domela’s woorden vaak als kind wanneer ik mijn grootouders bezocht op het anarchistische Kampeerterrein tot Vrijheidsbezinning in Appelscha, waar een portret van Domela voorzien van dit onderschrift in de kantine pronkte. Ik zag ze opnieuw toen ik een jaar of 18 was en mij als spelend kleinkind interesseerde voor het Vrij Socialisme dat als een rode draad door mijn familiegeschiedenis loopt.
De uitspraak van Domela Nieuwenhuis komt uit de tijd dat arbeiders dagelijks in de kroeg af moesten wachten of er die dag werk voor ze was. De kroeg was ook vaak de plek waar hun salaris werd uitbetaald – en grotendeels direct weer opgezopen. Vrouwen kwamen niet zelden naar die kroeg, of stuurden hun kinderen, in wanhopige pogingen de kostwinner naar huis te krijgen met in ieder geval nog een paar centen op zak om eten van te kopen. Dat lukte vaker niet dan wel. De woorden van Domela gingen niet over een gezonde levensstijl, maar over een vorm van probleemdrinken die we nu gelukkig niet meer kennen. Alcohol was de cipier die arbeiders in armoede gevangen hield.
Onderklasse het hardst geraakt
Waar Domela de arbeiders uit alle macht probeerde te behoeden voor een uitzichtloos leven in armoede, lijkt het Nationaal Preventieakkoord vooral de onderklasse harder te raken door roken en drinken duurder te maken. Nu zal niemand beweren dat roken, drinken en kiloknallers schransen gezond is. Maar in hoeverre bereikt een prijsprikkel hen die hoog opgeleid zijn, een goede baan hebben? Prijsstijging als pressiemiddel komt nu eenmaal minder hard aan bij mensen die het wel kunnen missen dan bij mensen die nu al ieder dubbeltje om moeten draaien.
Vooral in het geval van alcohol is het vreemd dat prijsstijging wordt ingezet als ontmoediging, want uit recent onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau blijkt dat alcoholgebruik zowel bij ouderen als bij hoger opgeleiden fors hoger is dan bij andere groepen. Het gaat om mensen die mopperend, maar over het algemeen schouderophalend meer zullen gaan betalen voor hun ongezonde levensstijl. Ze kunnen het hebben, gemiddeld genomen, want het zijn juist de meest vermogenden van het land.
Overheid int de extra-taks
Opmerkelijk is ook dat de overheid niet bereid lijkt de eigen portemonnee te trekken. Zo wordt er niet voor gekozen om gezond gedrag met financiële prikkels te stimuleren. Het lage btw-tarief gaat per 1 januari omhoog van 6 naar 9 procent, dus alle voeding – gezond en ongezond – wordt duurder. Het zou voor de hand liggen om onbetwistbaar gezonde voeding als groente en fruit juist goedkoper te maken met een lager btw-percentage – of zelfs gehele btw-vrijstelling – maar daar kiest de overheid niet voor. Zelfs niet voor biologisch of lokaal geteelde gewassen.
Hetzelfde zien we terug bij het aanbieden van sportlessen, instructies of begeleiding, dat soms zelfs tegen het hoogste btw-tarief belast is. Rookvrije sportvelden, alcoholvrije kantines die gezonde voeding en gratis kraanwater aanbieden zijn allemaal terug te vinden in het akkoord, maar simpelweg sport of die gezonde voeding ook betaalbaarder maken voor minima? Daar is even niet aan gedacht. Ook niet in het Nationaal Sportakkoord.
Dat is vreemd, aangezien de overheid wel al vele jaren wel diep in de buidel tast bij het stimuleren van luxe goederen als auto’s die, indien die CO2 uitstoot laag genoeg is, te krijgen zijn zonder aanschafbelasting, vrijgesteld van wegenbelasting, met lage bijtellingspercentages en nog allerlei andere fiscale voordelen als MIA en VAMIL. We kregen er sjoemeldiesels voor terug, en mensen die goed verdienden gingen allemaal aan de Tesla, de Volvo V60 of Mitsubishi Outlander. De onderklasse kon er niet van profiteren en ging er niet zuiniger van rijden. Net als bij de hypotheekrenteaftrek was het maximale fiscale voordeel voorbehouden aan degenen die al in de hoogste belastingschijf zaten. Net als bij zonnepanelen, isolatie en warmtepompen lijkt niemand er bij stil te staan hoe zij die deze investeringen niet kunnen betalen vaak het meeste gebaat zijn bij lagere vaste lasten.
De dikke vinger van Unilever
Het goedkoper maken van gezonde voeding ten opzichte van ongezonde voeding zou nu juist een maatregel zijn die alle Nederlanders, rijk en arm, stimuleert om verstandiger keuzes te maken. Toch doet de overheid dat juist niet. Zou het er mee te maken hebben dat Unilever, een bedrijf dat grossiert in ongezonde voeding, aan tafel zit bij de overheid om te bespreken wat de juiste oplossingen zijn? Het grote Unilever dat sowieso al een veel te dikke vinger in de pap heeft, zoals we in het ontluisterende interview met Unilever topman Paul Polman in het AD konden lezen? De dividendbelasting afschaffen was een keiharde eis van Unilever, waarover geen kiezer zich uit heeft kunnen spreken, want het stond in geen enkel partijprogramma.
De lijntjes tussen Unilever en de wetgever zijn veel te kort. Mark Rutte beantwoordt telefoontjes en sms’jes van de topman van Unilever doorgaans binnen twee minuten, lezen we in het interview. We kunnen alleen maar gissen waarom na een lijst harde maatregelen tegen roken en (problematisch) drinken, onder het kopje ‘Maatregelen tegen overgewicht en obesitas’ louter holle frasen en softe doelen staan. Zoals ‘fabrikanten gaan suikerhoudende frisdranken, snoep en melkproducten gezonder maken. Bijvoorbeeld door er minder suiker in te doen’, en het weer uit de mottenballen halen van de Schijf van Vijf.
Diepe armoede
In het Oost-Groninger Scheemda, waar ik sinds kort vlakbij woon, staat een indrukwekkende, oude fabriek langs de snelweg. Rijdend op de A7 van Winschoten naar Groningen valt je blik als vanzelf naar dit onlangs gerestaureerde pand – strokartonfabriek De Toekomst. Het had geen slechtere naam kunnen hebben, want een toekomst hadden de arbeiders die er in de tijd van Domela Nieuwenhuis werkten niet.
Aan de weg die naar de fabriek loopt, staat wat ooit de drukste kroeg van Groningen was. Dit was zo’n kroeg waar arbeiders hun karige salaris contant uitbetaald kregen. Zo’n kroeg waar straatarme arbeiders vergeefs hun problemen weg probeerden te drinken – of er die dag nu wel of geen werk voor ze was. Achter de muren van De Toekomst, maar vooral die van de nabijgelegen kroeg en de eenvoudige arbeidershuisjes gaat onvoorstelbaar veel leed schuil.
Domela Nieuwenhuis viel van zijn geloof, mede door de totale armoede die hij als predikant in Harlingen, Beverwijk en Den Haag onder ogen zag. In 1888 werd hij de eerste socialist in ons nationale parlement. Hoe hij zich daar inzette voor de toekomst? Met echt linkse standpunten, die hij er geen van allen in het toenmalige politieke klimaat door kreeg. Ontredderd schreef hij voor de verkiezingen in 1891 het pamflet Vier jaren klasse-regering of wat men met algemeen kiesrecht had kunnen gedaan krijgen.
De linkse lessen voor nu
In de opsomming van voorstellen waar hij geen steun voor wist te krijgen in het parlement staan zaken als scheiding van kerk en staat, leerplicht, kosteloos onderwijs, invoering van progressieve inkomstenbelasting, minimumloon, invoering van de achturige werkdag, afschaffing van kinderarbeid, invoering van doorbetaald zwangerschapsverlof, toezicht op werkplaatsen met het oog op gezondheid en veiligheid, invoering van pensioen- en ziekenfondsen, vergoeding bij bedrijfsongevallen, beëindiging van de Atjeh-oorlog, onafhankelijkheid voor de kolonies, nationalisering van de spoorwegen en afschaffing van de tol op rijkswegen.
Stuk voor stuk voorstellen die destijds vaak als utopie werden gezien, maar die later concreet bij zouden dragen aan de vrijheid, emancipatie en verheffing van arbeiders, tot ver buiten onze landsgrenzen. Ook stuk voor stuk voorstellen die nu, 130 jaar later, gelukkig wel realiteit zijn en als algemene verworvenheden beschouwd worden, door links én rechts. (Op de spoorwegen na dan, die hebben we weer uit handen gegeven)
Volgend jaar is het honderd jaar geleden dat Domela Nieuwenhuis stierf. Het zou een prachtig eerbetoon aan hem zijn als linkse partijen weer groot durven te denken, vanuit hun ideologie baanbrekende voorstellen durven te doen die recht doen aan hen die de klappen van de crisis en het doorgeschoten neoliberalisme hebben opgevangen. Verstandige keuzes goedkoper maken is daarbij een veel socialer middel dan het duurder maken van onverstandige keuzes.
Grote foto: rawpixel on Unsplash
Foto De Toekomst: Sybylle Kroon via Creative Commons
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
