Laila Ait Baali: ‘Vrouwenrechten zijn niet onderhandelbaar’

Laila Ait Baali is Coördinator Politiek bij platform voor gendergelijkheid WO=MEN. Ze vroeg deze week fel aandacht voor de Iraanse mensenrechtenactiviste Nasrin Sotoudeh, veroordeeld tot 33 jaar cel en 148 zweepslagen. Maar er is over de hele wereld een zorgelijke trend in schendingen van vrouwenrechten, zegt Ait Baali, van Brazilië tot Rusland. ‘Als je denkt dat het alleen plaatsvindt in de islamitische wereld, dat zie je niet de ernst van de situatie in. Vrouwenrechten staan onder druk in bijna álle patriarchale, door mannen overheerste culturen.’

Wat doet WO=MEN, op wie richten jullie je en waarom is het nodig?

‘WO=MEN begon als een soort losse samenwerking van vrouwenrechtenactivisten. In 2005, tien jaar na de Wereldconferentie over Vrouwenrechten in Beijing, maakten verschillende vrouwenrechtenactivisten en organisaties zich zorgen of de doelen die daar zijn vastgesteld wel gehaald zouden worden. Ons gezamenlijke doel werd empowerment van vrouwen en gendergelijkheid. Deze tijdelijke samenwerking werd een permanente samenwerking. Zo ontstond op 2 november 2006 WO=MEN Dutch Gender Platform, als een waakhond voor zowel de Nederlandse als de internationale politieke ontwikkelingen in gendergelijkheid.

‘We zijn inmiddels een platform met ongeveer 200 leden, waaronder maatschappelijke organisaties maar ook vrouwelijke onderneemsters; pacifisten maar ook oud-militairen. Die diversiteit aan mensen en organisaties maakt het platform zo krachtig. Want hóe we ook van mening verschillen, over één ding zijn we het eens: vrouwenrechten en gendergelijkheid zijn niet onderhandelbaar. Daarvoor slaan wij de handen inéén.

‘We zijn een gesprekspartner voor de ministeries van Buitenlandse Zaken en van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, maar ook van Tweede Kamerleden. We brengen ook veel kennis van onze leden over naar beleidsambtenaren en politici als het gaat om vrouwenrechten en gendergelijkheid.’

We kunnen over van alles van mening verschillen maar niet over vrouwenrechten, zeggen jullie. Dat spreekt me erg aan, net als jullie wereldwijde blik. Jullie zijn in Nederland heel sterk betrokken bij allerlei vraagstukken over gendergelijkheid, maar jullie richten je ook op internationale misstanden, zoals met jullie acties voor Nasrin Sotoudeh.

‘Ja. Daarbij kijken we ook erg naar het werk dat onze leden doen. We proberen hun werk verder te versterken. Wij zien Amnesty International als een partner van ons. En we vonden het zó belangrijk om deze actie te ondersteunen, al is het alleen maar om politici en ambtenaren aan te sporen om dit onderwerp hoe dan ook aan de kaak te stellen.

‘Als vrouwen in Iran strijden voor hun vrijheid, tegen die belachelijke wet dat je verplicht een hoofddoek moet dragen, dan verdienen zij alle steun daarin. En daar zouden onze politici aandacht aan moeten geven, onder andere in onze diplomatieke relaties en handelsmissies. Onze overheid zou ook de organisaties moeten steunen die dit van binnenuit willen veranderen steunen. Hoe moeilijk dat ook is, want Iran is en blijft een gesloten land.

‘Ik denk dat Nederlandse politici dat ook echt benoemen, misschien niet allemaal in de schijnwerpers waar wij het kunnen zien. Al is de bewegingsruimte voor hen natuurlijk ook heel beperkt. De Iraanse overheid is er niet één die hier heel erg voor open staat.’

Wat kunnen wij als burgers doen?

‘De kwestie van bijvoorbeeld Nasrin Sotoudeh blijven agenderen en niet onverschillig raken. Niet denken dat het toch niet helpt. Want vrouwen als Nasrin hebben onze steun nodig. Schrijf er een column over, schrijf een brief of een mail naar de Iraanse overheid via Amnesty. Het werkt, het werkt echt. Het is een steun in de rug van Nasrin zelf, zodat ze weet dat zij niet vergeten wordt. Tegelijkertijd zorg je dat haar zaak op de agenda blijft.’

Dat raakte me ook heel erg, ze doet het niet voor zichzelf. Ze zet zich in voor al die andere vrouwen. En dat zien we in veel meer landen.

‘Het gaat om zó veel meer vrouwen. In mijn werk zie ik zulke dynamieken ook in andere landen en werelddelen. We zien het nu bijvoorbeeld, en helaas, ook in Brazilië waar Bolsonaro president is geworden. Hij maakt er geen enkel geheim van dat hij feminisme en gendergelijkheid actief wil tegenwerken. Hij ziet dat dat als een bedreiging voor de nationale veiligheid. De vrouwenrechtenactivistes die daar die heel veel voor elkaar hebben gekregen, merken nu ook een harde politieke tegenkracht die ze in jaren niet hebben gevoeld.’

Ik zie het eigenlijk bij elk regime dat richting dictatoriaal beweegt: het eerste dat eraan gaat zijn de vrouwenrechten en de LGBT-rechten.

‘Precies. Je ziet het ook in een land als India, waar vrouwen die verkrachting aan de orde stellen, van de nationale overheid te horen krijgen: ‘die vrouw had daar ook niet moeten lopen. Een vrouw had niet zo’n kort rokje moeten dragen’. Het slachtoffer wordt als de dader gezien. En de verkrachter die met zulke walgelijke ideeën rondloopt, die wordt niet gestraft.

‘Als je heel simpel denkt dat ondermijning van vrouwenrechten alleen plaatsvindt in de islamitische wereld, dan zie je niet de ernst van de situatie in. Omdat vrouwenrechten onder druk staan in bijna álle patriarchale, door mannen overheerste culturen.

‘We zien het nu ook in Polen en in Hongarije, waar wij als platform ons hart voor vasthouden. In Rusland is een wet ingevoerd waarbij huiselijk geweld niet meer wordt gezien als nationale aangelegenheid, maar als een privé-zaak. Die wet is erdoorheen gekomen met steun van de Kerk. Waardoor vrouwen, áls ze eenmaal de moed bij elkaar hebben geraapt om een klacht in te dienen bij de politie, doodleuk weer naar huis worden gestuurd. En we zien dat daardoor het aantal vrouwen dat wordt gedood in de relationele sfeer, is toegenomen.

‘Het is een trend die je in bijna élk continent ziet. Hoe sterker patriarchaal, hoe sterker men wil vasthouden aan machtsstructuren. En hoe sterker jij wilt tornen aan die machtsstructuren, hoe sterker de backlash zal zijn. Dat is heel erg zorgwekkend. Zelfs in een land als Amerika, dat gezien wordt als een baken van licht en individuele vrijheid, zie je nu een leider als Donald Trump die seksisme op zijn minst normaliseert, met dat ‘grab them by the pussy’. Dat heeft een weerslag op hoe de samenleving naar vrouwenrechten en gendergelijkheid kijkt. WO=MEN was vorige week bij de jaarlijkse bijeenkomst over vrouwenrechten bij de VN in New York. Onder Trump hebben zeer conservatieve organisaties ruim baan om hun lobby te voeren.’

Stemmen de ontwikkelingen je somber, of zie je ook hoop?

‘De wereldwijde trend is heel zorgelijk. Maar ik zie ook hoopvolle ontwikkelingen – namelijk het maatschappelijk middenveld, vanaf de basis, dat zich niet de mond laat snoeren. Mensen die zich inzetten voor vrouwenrechten vinden op alle mogelijke manieren wegen om van zich te laten horen. Via sociale media worden beelden getoond uit Iran of India. Dáár hebben de nationale regimes weinig grip op. Dat is goed. Dan kunnen wij zien wat daar allemaal mis is en degenen die daar dapper hun nek uitsteken steun betuigen.’

Het vuur spat echt uit je woorden. Een vraag die ik aarzel om te stellen – omdat ik het heel triest vind dát we het hier blijkbaar over moeten hebben – ga ik toch aan je voorleggen. Als ik me uitspreek op social media over vrouwenrechten en islam, krijg ik soms het verwijt dat ik me er als ‘witte niet-gelovige vrouw’ buiten moet houden.
Ik ben bang dat jij omgekeerd het spiegelbeeldige verwijt krijgt dat jij ‘zeker voor die verplichte hoofddoek bent omdat je er zelf een draagt’. Ik voel me in de strijd voor vrouwenrechten één op één verwant met jou, maar er wordt door anderen geprobeerd een soort muur tussen ons in te zetten.

‘Ja, maar nuance zoeken op Twitter, je vindt nog eerder een speld in een hooiberg. Gelukkig is er daarbuiten een heel groot Nederland dat sociaal is in het échte leven. Maar je hebt gelijk, dit gebeurt wel.’

Wat kunnen we daartegen doen?

‘Het gesprek blíjven aangaan. Ik volg Vrij Links – ik ben het soms erg oneens met hoe iets is geframet, maar ik sta wel achter de ideeën van Vrij Links om die individuele vrijheden en rechten te bewaken. En dus ook de individuele rechten van mensen die keuzes maken die niet de jouwe zijn.’

Exact.

‘Als het gaat over de hoofddoek – over de ideologie daarachter wordt heel vaak gezegd, dat is om de lusten van de man in bedwang te houden. Dat is het níet. Als een vrouw de hoofddoek wil dragen om de lusten van de man te bedwingen, zou ik zeggen: verdiep je in de betekenis van hijab. Want het maakt niet uit wat je aan of om hebt – voor een man is de enige reden om jou ongewenst aan te spreken of te benaderen, dat je een vróuw bent. Het maakt niets uit wat je draagt. Ik merk dat zelf ook.

‘Ik draag de hoofddoek niet voor een ander, ik draag hem voor mezelf. Het is een uiting van mijn devotie, tussen mij en God. Dat is een heel persoonlijke keuze. De verantwoordelijkheid van een ander leg ik waar die hoort – bij de ander. Het is niet mijn verantwoordelijkheid om lusten van mannen te bedwingen.

‘Voor een man is de uiting van devotie, het dragen van een baard, en losse kleding. Een soort bescheidenheid in je optreden. En is het niet ook een belediging naar mannen, als je zegt dat de hoofddoek dient om zijn lusten te bedwingen? Alsof dat de enige manier is waarop hij naar een vrouw kan kijken!

‘Maar dat wordt wél vaak gezegd en ook versterkt dóór die patriarchale structuur. Die mannen zeggen dat ook. Dat is ook in hun belang, om een vrouw zoveel mogelijk uit het publieke leven te weren.

‘Uiteindelijk kun je zeggen dat je het niet eens bent met de hoofddoek omdat het een symbool is van onderdrukking – als je kijkt naar de manier waarop in Iran, in Saoedi-Arabië, of in andere heel strikte gesloten gemeenschappen wordt omgegaan met vrouwen. Dan snap ik dat wel. Dan snap ik zélfs wel dat iemand zegt, ‘je kunt dat allemaal wel zeggen, Laila, maar voor mij blijft het nog steeds een symbool daarvan’. Tot op zekere hoogte kan ik daar zelfs wel in meegaan.

‘Maar voor mij is het níet een uiting daarvan. En op Twitter word je natuurlijk heel snel in een hokje geplaatst – want dat is hoe wij mensen gestructureerd kunnen denken. Terwijl als je in het echte leven met iemand praat, je veel meer nuance en misschien zelfs meer overeenkomsten ziet dan je zou denken. En daar zou je van béide kanten voor open moeten staan.’

Ik vind die uitwisseling echt heel interessant. Want zoals ik zei, ik voel me verbonden met jouw ideeën in de strijd voor gelijkheid voor vrouwen. En ik ben ook honderd procent voor de strijd voor de vrije keuze. Natuurlijk kunnen wij dan over allerlei ideeën ergens achter van mening verschillen – zoals de oud-militairen en de pacifisten binnen WO=MEN – maar wij zijn het eens dat de vrije persoonlijke keuze altijd op nummer één moet staan.

En jij bent heel consequent naar beide kanten. Je zegt zowel tegen mensen die de hoofddoek onderdrukking vinden, als tegen de patriarchale predikers die zeggen dat je de hoofddoek móet dragen als vrouw: ‘bemoei je niet met mijn keuze’?

‘Gelukkig heb ik een heel sterke, solide basis als opvoeding gehad, met ouders die zeiden: ‘Jij kunt alles worden wat je wilt. En als je kansen en mogelijkheden krijgt, grijp die. Laat je nooit iets wijsmaken door wat een ander vindt, jíj kunt het’. Dat speelt ook een heel belangrijke rol als ik nu reflecteer.

‘Maar als moslima – misschien met name als hijab dragende moslima, want er zijn ook moslima’s die niet de hijab dragen – voer je strijd op verschillende fronten. Soms word ik daar een beetje moe van, maar ook strijdlustig. Dat je weet, okee, het is allemaal nog niet helemaal klaar – maar niets doen is ook geen optie. Ik blijf gewoon doorgaan.’

Foto: Robert van Ginkel

Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.