In het boek Nieuwe Vrijdenkers vertellen twaalf mensen die islamitisch zijn opgevoed maar niet meer gelovig zijn, hun verhaal. Een van hen is Fatima El Mourabit, voorzitter van het Platform Nieuwe Vrijdenkers en onlangs ook spreker tijdens De Afvallige: breken met je (geloofs)gemeenschap in De Balie.
Wat veel indruk op me maakte in Nieuwe Vrijdenkers was de enorme diversiteit van de twaalf verhalen en de vertellers. Hun families zijn hier naartoe gekomen vanuit vele landen, met allerlei culturen en vormen van religie. En naast sommige heel pijnlijke verhalen van groot verlies, voel je in andere de liefde en familiebanden tussen mensen. Het is niet een kloof tussen niet-gelovigen en wel-gelovigen. Er is ook de liefde.
‘Dat wilden we zo graag laten zien. Via de media krijgen we ofwel de mensen te zien die anoniem en in angst vertellen hoe ingrijpend het is om uit islam te stappen, ofwel een orthodox-religieuze man die ‘de gemeenschap vertegenwoordigt’. Maar in diezelfde gemeenschap zitten zoveel mensen die zichzelf helemaal niet in die ‘vertegenwoordiger’ herkennen. Wie heeft ooit bedacht dat hij de aangewezen persoon is om voor mij te spreken!?
‘In het boek lees je soms heftige verhalen, maar ook dat er een leven kan zijn als je geen moslim meer bent, dat je ook wél geaccepteerd kunt worden door je familie en je omgeving, dat je ook carrière kunt maken – en dat je niet alleen dat labeltje ex-moslim bent. Je bent zo veel meer dan dat. Ik ben een moeder, werknemer, vriendin, nicht, dochter, ik ben al die facetten. Natuurlijk zijn die heel heftige verhalen er, en die moeten absoluut verteld worden. Maar we wilden dat mensen óók de positieve verhalen kunnen horen. Zodat ze weten: wij staan achter je, je hoeft het niet alleen te doen.’
Als je onderling spreekt, versterk je elkaar en steun je elkaar waardoor je toch stapjes durft te nemen om wél voor jezelf te kiezen
Nazmiye Oral zei voorafgaand aan de Vrijheidslezing van Maryam Namazie in De Balie: ‘Als ik dit buiten mijn gemeenschap moet doen, ben ik niet echt vrij’. Dat trof me zó. Ik had onbewust blijkbaar toch gedacht: ‘Je groeit op als streng-gereformeerd of streng-islamitisch, en het is een groot verdriet het contact met familie te verliezen – maar als je eruit stapt, ben je in elk geval wel vrij’. Haar woorden kwamen in mijn hart aan. Herkende jij wat zij zei?
‘Ja, heel erg. Ik vond het zo mooi hoe zij dat vertaalt. Ik voelde het, ik ging er doorheen, maar zíj geeft er woorden aan. Dat is zo’n verademing! Nazmiye brengt het onderwerp op een liefdevolle manier onder de aandacht. Door haar ben ik in beweging gekomen.
‘Ik heb in 2004 aan mijn familie en mijn omgeving verteld dat ik atheïst ben. Maar ik kende toen niemand die dat ook had gedaan. Ik was daar heel eenzaam in. Tot ik contact opnam met Nazmiye, die toen net bezig met de voortrajecten van Niet meer zonder jou. Ze nam mij mee; ik nam deel aan een performance, samen met andere vrijwilligers, die ieder vanuit hun eigen perspectief hun verhaal vertelden.
‘Daar zag ik dat vrouwen van de generatie na mij nog steeds in diezelfde beklemmende gemeenschapsdruk leefden en zich niet konden ontplooien. Maar als je onderling spreekt, versterk je elkaar en steun je elkaar waardoor je toch stapjes durft te nemen om wél voor jezelf te kiezen.’
Er wordt vaak gezegd: ‘we moeten het niet overhaasten, want met de tijd komt het vanzelf wel goed, en kijk hoe wij in de jaren vijftig waren.’ Wat vind jij – komen vrijheid en emancipatie vanzelf?
Mijn drijfveer is dat mensen uit de eenzaamheid komen
‘Absoluut niet. En in de jaren vijftig had je óók voorvechters! Het irriteert me mateloos als mensen die al twee generaties geen streng-religieuze opvoeding hebben meegekregen, zeggen: ‘ach, dat hebben wij ook gehad en dat is ook vanzelf opgelost’. Maar ook dat is nooit vanzelf gegaan! Het is door strijders bevochten, dat wij deze vrijheid hebben. Ik vond het verschrikkelijk dat Thierry Baudet zei ‘dankzij onze christelijke waarden, hebben wij die vrijdenkers.’ Dat is zó onwaar. Vrijdenkers hebben hun plek opgeëist. Het is niet cadeau gedaan; er is eeuwen voor gevochten, eeuwen.
‘Onlangs sprak ik een paar mensen die zeiden Forum voor Democratie te gaan stemmen, ‘want Baudet wil dat het bijzonder onderwijs blijft voortbestaan maar alleen niet de islamitische scholen.’ En toen zei iemand tegen hen: ‘Maar jullie zijn zelf ex-christelijk! Jullie kennen de indoctrinatie en de dogma’s. Waarom zouden jullie dan nog wel christelijke scholen willen en de islamitische niet?’ Ik kan dat niet begrijpen.
‘Tegelijk wordt er vaak gezegd dat je je niet kritisch mag uitlaten over de islam, anders ‘help je Wilders’. Maar daar heeft het niets mee te maken. Het gaat erom dat je je als individu vrij wilt kunnen bewegen, dat je je vrij wilt kunnen uitspreken, en dat je het vrijuit oneens kunt zijn met sommige ideeën.’
Vanuit het Humanistisch Verbond hebben ex-moslims zich verenigd om dit boek te maken, en ook om workshops en bijeenkomsten te organiseren. Wat maakt die zo belangrijk?
‘Mijn drijfveer is dat mensen uit de eenzaamheid komen. Om het taboe te doorbreken vertelde ik in 2015 mijn verhaal in VROUW van de Telegraaf. Ik wilde dat anderen zouden weten dat ze niet alleen zijn. Daarnaast wilde ik me inzetten voor de wederzijdse acceptatie. Moslims zetten zich terecht in en verdedigen hun godsdienstvrijheid tegen de opkomende extreemrechtse beweging. Dat is hun recht! En aan hen vraag ik dus ook: wees je ervan bewust dat er mensen in jouw gemeenschap zijn die geen moslim zijn; die nét zoals jij hun vrijheden aan het bevechten zijn.
‘Gun jouw vrijheden ook aan andersdenkende mensen in je gemeenschap. Dat vind ik heel erg belangrijk: wederzijdse acceptatie. Ik wil dat mensen me accepteren om wie ik ben, zoals ik dat andersom doe. Ik wil wederzijdse liefde, geen eenrichtingsverkeer.
‘Nadat het interview in VROUW was verschenen, wist ik: dit moeten we oppakken. Dit moeten we met zijn allen doen. Want ik kreeg zó veel reacties van mensen die zich daarin herkenden, mensen die nog midden in het proces zaten. Ik werd uitgenodigd om me aan te sluiten bij de vergaderingen van het Humanistisch Verbond. Elke zes weken kwamen we samen met een groep ex-moslims. Boris van der Ham, de voorzitter van het Humanistisch Verbond, vroeg ons: ‘wat kunnen wij voor jullie doen?’
‘Zo ontstond het idee van bijeenkomsten voor mensen die op een veilige manier met gelijkgestemden willen praten. Maar we wilden ook meer mensen gaan bereiken. We startten daarom ook het platform Nieuwe Vrijdenkers. Als iemand zich daarvoor aanmeldt, houdt een van de leden van de kerngroep een gesprek, voordat we besluiten of iemand wordt toegelaten.’
Alles wat ik wil, is dat mensen de ruimte krijgen om zelf te kiezen
Het voelt zo wrang dat allemaal nodig is, deze voorzorgsmaatregelen om daarover veilig te kunnen spreken.
‘Het is ongelooflijk belangrijk voor mensen dat ze zich veilig voelen, in de zin dat de familie er niet achter komt. Want ze zijn vaak erg bang dat ze uit de gemeenschap worden gezet of geïsoleerd raken. Anderen willen zelf de confrontatie niet aangaan. ‘Het is prima zo, mijn ouders weten het niet, mijn vrienden weten het wel, en ik wil het zo gescheiden houden. Ik wil mijn ouders geen pijn of verdriet doen.’ Daar gaat het om.
‘Je kunt niemand adviseren het aan zijn of haar ouders te vertellen, omdat je niet weet hoe die ouders gaan reageren. Je weet niet welke consequenties daaraan verbonden zijn. Iedereen moet zelf de inschatting maken om het wel of niet met zijn of haar ouders te delen. Onze bijeenkomsten zijn informeel, laagdrempelig, en heel veilig. En van daaruit kun je zélf kijken hoe je je verder gaat ontwikkelen, of je het wel of niet met anderen wilt delen, of je wel of niet je hoofddoek af wilt doen.
‘De oudste deelnemers nu zijn rond de 55 en de jongsten rond de 20. Er zitten ook mensen tussen die zelf kinderen hebben. Er zijn mensen die je kunnen ondersteunen. Dat doen ze samen en vrijwillig. De workshops komen helemaal uit de gemeenschap – er is een enorme behoefte aan onze bijeenkomsten en workshops. Omdat er tot dan toe altijd voor je werd gedacht; je hele wezen is helemaal veranderd. Je moet jezelf herontdekken.
‘Veel mensen vertellen achteraf hoe belangrijk de workshops voor hen zijn geweest. Het empowert ze. Sommigen denken misschien wel eens: ‘Fatima wil mensen ongelovig maken’, maar dat is het helemaal niet. Alles wat ik wil, is dat iedereen de ruimte krijgt om zelf te kiezen.’
En die ruimte is er nu niet – ondanks dat het ‘formeel’ geregeld is.
‘Er wordt in Nederland gezegd dat je de vrijheid van religie hebt, en dat je de vrijheid hebt om zelf te kiezen. Maar wat, als religie je van jongs af aan wordt opgelegd, als je wordt geïndoctrineerd, als je allerlei dogma’s krijgt ingegeven? Hoe kan de hoofddoek een vrije keuze zijn als je die al vanaf je zevende moet dragen en je niet beter weet? Waar is dan die vrijheid? Dat vraag ik mij oprecht af. Wáár is die vrijheid van zelf kiezen, waar is die vrijheid van zelfbeschikking? Die is er niet.’
Het manifest Vrij Links pleit voor het afschaffen van artikel 23 en het bijzonder onderwijs. Laat alle kinderen, van alle levensovertuigingen, samen naar school gaan.
‘Artikel 23 kun je alleen afschaffen als er heel veel mensen heel sterk voor gaan lobbyen de aankomende jaren, en die moeten een lange adem hebben. Je kunt wél, nu al direct, de vrije gedachte in het onderwijscurriculum opnemen. Op álle scholen.
‘In 2015 was ik uitgenodigd bij een bijeenkomst van Tweede Kamerleden, samen met mensen die naar Nederland zijn gevlucht na religieuze vervolging. Ik deelde mijn verhaal vanuit het perspectief in Nederland. Een politicus van een van de christelijke partijen vroeg me: ‘Wat kunnen wij voor jou doen?’ Ik zei dat het een enorme meerwaarde zou hebben als je kinderen op alle lagere basisscholen – de openbare, de christelijke, de islamitische, de joodse – ook zou vertellen over de vrije gedachte. Dat je ze laat zien: ‘dit zijn alle grote religies, maar er is ook de vrije gedachte van het niet-geloven’.
‘En daarop antwoordde die politicus: ‘Maar laten we wel wezen, we zijn hier vanwege één religie.’ Ik blokkeerde volledig. Want in mijn optiek sluit je daarmee de kinderen uit die de Thora of de Bijbel meekrijgen, door te zeggen dat zij níet in aanraking mogen komen met de vrije gedachte. Maar ook die kinderen worden geïndoctrineerd en buitengesloten. Door die scheiding van scholen isoleert men bewust de eigen kinderen, zodat ze niet in aanraking komen met andere gedachten.’
De discussie is weer heel actueel door het omstreden Haga Lyceum.
Je kind is geen bezit, het is een opgroeiend individu
‘En ook dat is dan weer alleen maar gericht op de islam, en niet op andere religies! Terwijl die andere religies óók onder de loep moeten worden genomen. Die jongeren hebben ook recht op de vrije gedachte. Kijk bijvoorbeeld wat er nu in het nieuws is rond de gemeenschap van de Jehova’s Getuigen.
‘Élke religie zegt: ‘deze religie is de waarheid’. Vertel kinderen over religie, maar vertel ze dat er ook niet-gelovige mensen zijn: humanisten, agnosten, atheïsten. Laat de vrije gedachte zien bij maatschappijleer of bij les over burgerschap. Structureel, en niet vrijblijvend. Je kind is geen bezit, het is een opgroeiend individu.’
Op Vrij Links publiceerden we een artikel van Elianne van Turennout over haar ervaringen met christelijk onderwijs. Zij beschrijft dat ook heel indringend.
‘Vorige week ontmoette ik iemand die geen enkel contact meer heeft met haar familie, omdat zij geen christen meer is. Ook zij hebben een eigen vereniging, voor christenen die net zoals wij hun eigen waarden moeten herontdekken nadat ze het geloof verlaten.
‘De politiek en de overheid zouden geld kunnen vrijmaken om lessen over de vrije gedachte op álle lagere scholen te geven. De overheid zou ook kunnen faciliteren dat onze workshops, die nu op vrijwillige basis zijn ontstaan, zich kunnen gaan professionaliseren en door het hele land gehouden kunnen worden.
‘Ik zou ook heel graag willen dat psychologen meer kennis zouden krijgen van de problematiek. Veel psychologen weten nu namelijk niet hoe ze hiermee om moeten gaan. Die denken: het lost zichzelf wel op. Terwijl veel mensen die breken met hun geloof, een trauma ervaren. Ik zou willen dat hulpverleners daar meer over weten, of dat ze in elk geval goed zouden kunnen doorverwijzen.’
Vind je dat politieke partijen er voldoende aandacht voor hebben?
‘Nee. Het wordt te vaak weggeschoven met ‘het is hun cultuur, het zijn hun gewoontes – we laten ze in hun wáárde…’ Daarmee doen zij zo veel mensen vreselijk te kort. Juist nadat ik het geloof verliet en met anderen sprak, ben ik in contact gekomen met mijn roots: met de historie, en de poëzie, en de muziek, en de kunst. De Berberbibliotheek die Asis Aynan heeft samengesteld, dat was een enorme verrijking voor me.’
Pas toen de Nederlandse overheid moskeeën begon te subsidiëren kwam de strenge, orthodoxe islam de woonkamers binnen
Zowel Asis Aynan als Ali Sayin vertelden hoe divers de culturen zijn waar hun ouders uit kwamen, en hoe bizar het is dat dat allemaal weggestopt wordt onder de noemer ‘de’ moslimgemeenschap. Asis zegt: ‘mijn ouders zijn hier in Nederland geïslamiseerd.’ En dat hoor ik ook van veel andere mensen.
‘Mijn ouders ook. Dat benoem ik ook bewust in Nieuwe Vrijdenkers. Daarvóór waren ze ook moslims, maar vrouwen droegen gewoon minirokken, of een lange broek, en geen hoofddoek. Pas toen de Nederlandse overheid moskeeën begon te subsidiëren, en er tegelijkertijd een grote groep gastarbeiders werkloos thuis kwam te zitten omdat de fabrieken dicht gingen – tóén kwam de strenge, orthodoxe islam de woonkamers binnen. Met gratis boekjes en gratis cassettebandjes, die ook nog eens in het Nederlands werden vertaald. Het geloof gaf een soort grip, omdat mensen zo veel kwijt waren geraakt. Daar kwam voor de mensen dan ook nog het schuldgevoel bij: ‘dus we hebben het al die tijd niet goed gedaan!’ Vanaf toen zag je het straatbeeld veranderen, van mooie, gevarieerde kleding naar vormeloze lange donkere jurken. ’
Wat zou je willen zien veranderen in de politiek?
‘Nederland glijdt uit in haar gedoe met religie. We hadden al heel lang geleden moeten zeggen: religie is privé, dat doe je maar lekker thuis, en in de politiek heb je het over burgerschap of de rechten van de burger. Over hoe we voor elkaar gaan krijgen dat arbeiders niet uitgebuit worden; dat multinationals niet overal hun belastingen ontwijken en de lonen laag houden; over hoe je kunt zorgen dat mensen een betaalbaar huis kunnen krijgen. Dáár moet het over gaan.
‘Daarom vind ik Vrij Links zo belangrijk. Wij móéten het nu over religie hebben, omdat het de overhand neemt en rechten van mensen schendt. En christelijke partijen als het CDA en CU houden dit actief in stand. Ze vinden de islam dan misschien wel vervelend, maar ze houden dit allemaal in stand voor het christendom.
‘Religie moet terug naar waar het hoort: uit de politiek, uit de scholen. De vrijheden die we nu hebben, zijn verworven door vorige strijders. Die vrijheden zijn hen niet in de schoot geworpen. En wij mogen ze dus ook niet meer uit handen geven.
‘Wat ik zo goed vond in het manifest was deze zin: ‘Vrij Links neemt afstand van de suggestie dat niet-westerse Nederlanders in bescherming moeten worden genomen tegen het vrije debat, omdat ze nog niet klaar zouden zijn voor uitingen van de moderniteit.’
Ik vind dat we samen moeten vechten, voor alle kinderen
Dat is precies de zin waarop sommige mensen Vrij Links aanvallen omdat het ‘FvD-light’ zou zijn.
‘Ga toch weg. Ik heb dat zelf zó vaak meegemaakt, hier in Nederland. Een maatschappelijk werker bijvoorbeeld die gewoon een briefje tikte: dat een meisje van 15 voortaan thuis zou blijven van school ‘om haar schoonmoeder te helpen’. Dat er geen enkele arts, geen enkele verloskundige was die ingreep en zei: ‘Wáárom ben jij niet op school?’
In De Balie zei je daarover: ‘Ik leerde dat leerplicht er alleen voor witte meisjes is.’
‘Ik snapte daar toentertijd niets van. Daarom is deze ene zin uit het manifest zó belangrijk. Want er wordt te vaak gezegd: ‘Bemoei je er niet mee. Het is hun cultuur’. Maar mensenrechten zijn voor iedereen. Daarom vind ik dat we daar allemaal voor moeten vechten. Voor álle kinderen.’
De volgende bijeenkomsten zijn op 29 april, 13 mei en 20 mei 2019. Lees er hier meer over bij het Humanistisch Verbond
Nieuwe Vrijdenkers
Boris van der Ham, Rachid Benhammou
184 pagina’s, € 20,99
Uitgeverij Prometheus
Hoofdfoto: Martin Bouter
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
