Wat hebben boeren, ambtenaren en rechters gemeen? Het zijn alle drie beroepsgroepen waarin een groot wantrouwen bestaat tegen het politieke bestuur.
De boeren maken dat duidelijk door met trekkers de weg op te gaan en het verkeer te blokkeren. Ambtenaren runnen hun eigen toko, en zien er bij gelegenheid niet tegenop onvolledige of onjuiste informatie te verstrekken wanneer die toko anders in gevaar komt. ‘Als wethouder bent u slechts een rimpeling in het bestaan van de Dienst Gemeentewerken,’ kreeg Han Lammers in de jaren zeventig al te horen. Onlangs is staatssecretaris Menno Snel afgetreden omdat de Belastingdienst in de toeslagenaffaire voortdurend zó handelde dat hij er geen verantwoordelijkheid voor kon dragen.
Rechters vellen vonnissen in kwesties die bij uitstek een politieke beslissing vragen. Dat gold voor de uitspraak van de Raad van State over de stikstofdepositie, maar nog meer in het Urgenda-arrest door de Hoge Raad. We zagen vice-voorzitter Kees Streefkerk parmantig de overheid de les lezen.
Er treedt zo een strijd om de macht op tussen de rechterlijke macht en het politieke bestuur, waarbij de rechterlijke macht rechter in eigen zaak is. Om dat te rechtvaardigen wordt de reikwijdte van bestaande verdragen opgerekt.
In haar terugblik op haar periode in het Europees Parlement, Europese Notities, schreef Hedy d’Ancona over de vrijmoedige interpretaties van het Verdrag van Rome en de Europese Akte waarmee commissies uit het Europees Parlement nieuwe beleidsterreinen aanboorden.
De rechterlijke macht lijkt nu door eenzelfde vrijmoedigheid bewogen, en mensenrechten geformuleerd in art.2 en art.8 van het EVRM worden uitgebreid ván bescherming van het individu tegen onrechtmatig overheidsoptreden náár een actieve beschermplicht voor de overheid. Ik kan dat er met geen mogelijkheid in lezen.
Op grond van deze interpretatie van het EVRM meent de Hoge Raad aan de overheid een verplichting op te mogen leggen om de uitstoot van broeikasgassen in ons land te beperken. ‘Wanneer de overheid weet dat er sprake is van een reëel en onmiddellijk dreigend gevaar, moet de Staat preventieve maatregelen nemen om de aantasting zoveel mogelijk te voorkomen.’ En er is sprake van een reële dreiging van een gevaarlijke klimaatverandering, ‘waardoor een ernstig risico bestaat dat de huidige generatie ingezetenen van Nederland zal worden geconfronteerd met verlies van leven of verstoring van het gezinsleven’.
Verschil tussen groot gevaar en onmiddellijk gevaar
Ik behoor niet tot degenen die zich buiten de wetenschappelijke consensus stellen dat klimaatverandering een groot gevaar is. De bosbranden in Australië en Californië zijn een reëel en onmiddellijk gevaar voor de inwoners, en hebben alles te maken met de klimaatverandering. Maar om het EVRM toepasbaar te doen zijn in de interpretatie die de Hoge Raad eraan geeft, zou zo’n gevaar er ook in Nederland moeten zijn. En dan verwachten we van ons hoogste rechtscollege toch enige precisie.
Je zou je kunnen voorstellen dat Australië een procedure begint bij het Internationale Gerechtshof in Den Haag tegen de grootste uitstoters van CO2, omdat Australië daar merkbare schade van ondervindt. Dan moet alleen Australië zijn eigen beleid daarmee wel in overeenstemming brengen, en daar ziet het nog niet naar uit.
Klimaatverandering is ook in Nederland te merken, maar betekent daarmee voor ons nog geen onmiddellijk gevaar. Zolang de zeespiegel niet meer dan 2 mm per jaar stijgt, is dat best op te vangen. ’s Winters hoeven we minder te stoken, en dat is alleen maar meegenomen. Misschien hebben we in 1997 de laatste Elfstedentocht gehad, maar dat heeft dan meer te maken met cultureel erfgoed dan met mensenrechten. ’s Zomers groeien er tegenwoordig druiven in Nederland, en is er door de hogere temperatuur minder reden je vakantie in Torremolinos door te brengen.
Domino-effect van één vonnis
Dat is absoluut geen reden om géén maatregelen te nemen tegen klimaatverandering, maar je moet je dan ook realiseren dat die verandering een gevolg is van onze welvaartsstijging, die ons een veel langer leven heeft gebracht. Dat geldt niet alleen in Nederland maar ook in de meeste andere landen, vooral in de derde wereld. Wanneer het bevel van de Hoge Raad zou betekenen dat er geen fossiele brandstoffen in Nederland meer mogen worden verstookt na de datum waarop de toegestane hoeveelheid CO2 in de lucht is gegaan, zal dat aanzienlijk meer doden kosten dan de klimaatverandering op korte termijn.
De vraag is ook hoe ver de bevoegdheid van de Hoge Raad reikt om de overheid de wet voor te schrijven. Zouden voorstanders van kernenergie ook ontvankelijk zijn wanneer ze eisen dat vanwege de ontoereikendheid en schadelijkheid van wind- en zonenergie, de overheid voldoende kerncentrales gaat bouwen om Nederland in 2050 klimaatneutraal te maken? Inmiddels heeft een rechter al de aanleg van een project met zonnepanelen stilgelegd vanwege de schade aan het landschap, en blijken windmolens op land schadelijk voor de gezondheid van de omwonenden.
Mag de Hoge Raad de opslag van kernwapens in Nederland verbieden? Van een reëel en onmiddellijk dreigend gevaar gesproken! En mag de Hoge Raad een uitspraak doen over de defensie-uitgaven, het onderwijsbudget, de beschikbaarheid van extreem dure medicijnen, of het aantal sociale huurwoningen? Dakloosheid is een reële en onmiddellijke bedreiging voor je privé-leven, dat volgens art.8 EVRM beschermd moet worden.
Vonnis is zinloos voor het klimaat
Nu kun je redeneren dat het veel belangrijker is dat het bevel van de Hoge Raad wordt uitgevoerd, dan of het juridisch wel klopt. Maar dan moet de uitvoering van dat bevel wel tot minder uitstoot in de hele wereld leiden, en dat is maar de vraag. Uit de hele context is duidelijk dat het Urgenda ging om de uitstoot uit fossiele brandstoffen. Dat betekent dat vervanging van kolen door voor dat doel omgehakte bomen ook helpt te voldoen aan het bevel van de Hoge Raad, maar dat helpt zeker niet mee het gevaar op korte termijn te mitigeren, omdat de totale uitstoot dan toeneemt.
Verder zal er om aan het bevel te voldoen waarschijnlijk meer elektriciteit uit het buitenland worden geïmporteerd. Urgenda suggereert dat zelf ook. Er zal daardoor in het buitenland meer elektriciteit moeten worden opgewekt, en dat kan alleen met hout of fossiel, omdat dat de centrales zijn met een regelbare productie. Wanneer wij zelf minder CO2 uitstoten, maakt het Europese systeem van emissiehandel het mogelijk elders méér uit te stoten. Dat komt dus goed uit voor de energievoorziening, maar het klimaat schiet daar helemaal niets mee op, zeker niet wanneer we elektriciteit gaan inkopen die minder efficiënt is opgewekt.
Het verbaast mij elke keer opnieuw hoe nationalistisch de milieubeweging denkt, alsof de opwarming van de aarde niet een mondiaal probleem is. Er is ook weinig oog voor de milieuverontreiniging die ontstaat door de winning van delfstoffen die nodig is voor het vervaardigen van batterijen en windmolens.
Ernstige bedreiging voor de democratie
Maar er is nog een heel ander probleem. We zien een sterke tendens om via wetgeving en internationale verdragen bevoegdheden weg te halen bij het democratische gekozen parlement en die te leggen bij benoemde organen als rechtbanken, de Europese Commissie, de ECB, en de ACM. Je vindt die constatering terug bij Peter Mair in Ruling the Void. The Hollowing of Western Democracy, bij Yascha Mounk in The People vs. Democracy, maar ook in de recente afscheidsrede van Ruud Koole. Thierry Baudet wees in De aanval op de natiestaat om die reden zelfs elke vorm van supranationaliteit af, maar dat gaat mij dan weer veel te ver.
Deze opmars van de niet-gekozenen leidt tot een gevoel van vervreemding bij de burger, die zich afvraagt waar zijn stemrecht nog goed voor is. Dat gevoel ontstaat vooral bij laag opgeleiden, voor wie, naar de Franse socialist Jean Jaurès ooit gezegd moet hebben, het kiesrecht hun belangrijkste bezit is. De politieke elite is daarentegen meer geneigd het landsbelang veilig te stellen door het over te laten aan niet-gekozen functionarissen die behoren tot hetzelfde milieu, waarin men verlangt naar een ander volk. Uit boosheid daarover klimmen de boeren op hun trekker en stemmen mensen op Trump, Wilders en Baudet, en voor de Brexit. Dat is voor anderen dan weer reden om de macht buiten het parlement te willen leggen.
Dit is een gevaarlijk zelfversterkend proces, dat levensbedreigend is voor de democratie. Met het Urgenda-vonnis doet de Hoge Raad daaraan mee.
Foto: Johannes Plenio
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
