In de afgelopen jaren hebben populisten op rechts flink aan populariteit gewonnen. Populisme is een politieke stijl waarin politici zeggen op te komen voor het ‘volk’ in oppositie tegen de heersende ‘elite’ en dit is een effectieve politieke tactiek gebleken. Voor linkse politici leek er eindelijk een opening te zijn om zich te mengen op dit populistische toneel.
Het verhaal begint in januari 2015, als Syriza het establishment van de Europese Unie schokt met een klinkende overwinning in de Griekse parlementsverkiezingen. De financiële crisis van 2008 heeft het land uitgekleed. De verschillende leningen die het land kreeg in ruil voor draconische bezuinigen, sturen het land in een ongekende schuldenspiraal waar onmogelijk uit te komen is. Armoede en wanhoop zijn het logische gevolg, met dank aan onze eigen Jeroen Dijsselbloem.
Het sentiment in Griekenland is duidelijk: Syriza belooft een einde aan bezuinigingen en wil de economie en de EU grondig hervormen. The Guardian spreekt op de verkiezingsavond de 78-jarige Maria, die haar hele leven conservatief heeft gestemd: ‘Ik heb in niemand die ons tot nu toe heeft geregeerd vertrouwen. De situatie is erg slecht. Syriza lijkt in ieder geval te geven om mensen zoals wij.’
In de steek gelaten
Het sentiment dat Maria in 2015 uitte is wijdverspreid: het gevoel dat de heersende klasse niks om ‘gewone’ mensen geeft; het gevoel dat de elite hen in de steek heeft gelaten; het gevoel dat het anders moet. De wereld om ons heen verandert in een rap tempo en niet iedereen profiteert hiervan. In series en films lijkt het moderne leven makkelijker dan ooit; alles wat je hart begeert, heb je in twee klikken bemachtigd.
Wat echter nooit wordt genoemd, is dat de besteedbare inkomens van gezinnen al 30 jaar stagneren, terwijl kosten voor wonen en gezondheidszorg de pan uit rijzen. Of dat veel kinderen de eerste generatie in jaren vormen die geen betere levensstandaard dan hun ouders zal hebben. In de VS zijn op veel plekken overdosering en zelfmoord aan de orde van de dag. Deaths of despair worden deze doden genoemd. Tegelijkertijd verandert het straatbeeld: immigratie zonder degelijk opvangbeleid leidt onvermijdelijk tot culturele frictie en sociaaleconomische achterstand onder immigranten. Dit leidt op zijn beurt weer tot verdere sociale problematiek.
De gevoelens die veel mensen over het moderne leven hebben, zijn lang niet zo eenduidig, maar het gevoel dat verandering nodig is, gecombineerd met afkeer tegen de culturele en economische elite, lijkt universeel. Dit zijn twee belangrijke kenmerken van het hedendaagse populisme en daarmee de perfecte voedingsbodem hiervoor. Deze populistische energie is ongericht en kan alle kanten op, in de afgelopen twintig jaar hebben we gezien dat rechts-populisten deze energie effectief hebben gekanaliseerd. In Nederland, Frankrijk en de VS en tot in het extreme in Hongarije. Op veel plekken grijpen rechts-populisten de macht of weten zij significante representatie in parlementen te winnen.
Links-populisme: ‘wij, de 99 procent’
Beginnend met de overwinning van Syriza in januari 2015 leek de linkerflank eindelijk de strijd aan te gaan met rechts op het slagveld van het populisme. Een paar maanden hierna stelt in de VS een obscure senator uit het pittoreske Vermont zich kandidaat voor het presidentschap; Bernie Sanders. Tegenover de machtige machine van de gedoodverfde presidentskandidaat Hillary Clinton weet hij het tot het bittere eind vol te houden.
Zijn boodschap, die miljoenen inspireerde, hamerde op klassiek populistische thema’s: wij, het volk, de 99 procent tegenover de 1 procent miljardairs. Naast dat zijn campagne wordt gedragen door jongeren – die extra hard zijn geraakt door de financiële crisis – blijkt zijn campagne ook aan te slaan in de geïndustrialiseerde gebieden in het noorden van de VS.
Sanders’ links-populisme vindt opvallend veel steun in staten als Michigan, Wisconsin en Pennsylvania. Deze staten zullen later voor het eerst in jaren kiezen voor de republikeinse presidentskandidaat Donald Trump, een onmiskenbare rechts-populist. Ondanks het uiteindelijke verlies van Sanders in de voorverkiezingen is de toon gezet: links-populistische thema’s staan hoog op de politieke agenda.
‘For the many, not the few’
In 2015 wint ondertussen in Groot-Brittannië, onder luid protest van de neoliberale vleugel, Jeremy Corbyn het partijleiderschap van de Labour-partij. Na het Brexit-referendum, sterk gedreven door populistische retoriek, volgt al snel een parlementsverkiezing. Corbyn grijpt hierbij op een haar na het premierschap van het Verenigd Koninkrijk mis en weet een enorme hoeveelheid verloren zetels terug te winnen. Dit bereikt hij door middel van een uitgesproken links-populistische strategie: het resultaat van het Brexit-referendum wordt, onder protest van leden van zijn eigen partij, geaccepteerd.
Corbyn benoemt dat een exit uit de neoliberale EU voordelen met zich meebrengt op gebied van linkse, economische prioriteiten. Labour zal een betere deal onderhandelen dan de conservatieven. De partij weet zichzelf succesvol in een populistisch frame te plaatsen: ‘For the many, not the few’. Andere voorbeelden van links-populisme in deze periode zijn onder andere Podemos in Spanje en de 5-sterrenbeweging in Italië, allemaal in meer of mindere mate succesvol.
We weten nu dat de links-populistische lente al snel in zijn herfst terecht kwam. Syriza leed in 2019 een enorm verlies in de verkiezingen. Ze probeerden iedereen op zijn gemak te stellen en wisten daarmee niemand tevreden te houden. In 2019 kon Corbyn zijn eerdere hoopvolle verkiezingsstrijd geen gevolg geven en stapte op als leider van Labour. Met het einde van de tweede Sanders-campagne in april 2020 lijkt er definitief een einde te komen aan de hoop op links-populistisch succes.
Al deze nederlagen zijn complex en vele factoren droegen hieraan bij, maar dat het momentum van deze bewegingen verloren is, staat vast. Ondertussen hebben de rechts-populisten hun positie in veel landen verstevigd en zullen ze voorlopig niet van het toneel verdwijnen.
Dit terwijl de problemen, die hebben geleid tot de hedendaagse populistische revolte, nog lang niet zijn opgelost. Door de huidige crisis dreigt de situatie zelfs dramatisch te verergeren. De strijd op het politieke toneel zal in de toekomst nóg meer gaan tussen populisten en het establishment. Links draagt nu met het einde van de Sanders-campagne definitief alle populistische energie over aan de rechterflank. Voor wie echte verandering wil is dat een somber vooruitzicht.
Liberale establishment voedt het rechtspopulisme
Waar rechts-populisten vaak economisch linkse retoriek gebruiken, komen tijdens het regeren vooral de xenofobe en cultureel-conservatieve kanten naar voren. De fundamentele problemen die mensen in hun leven ervaren zullen hier niet door worden opgelost. Trump beloofde, net als Sanders, een einde te maken aan baanvernietigende handelsovereenkomsten en alle troepen uit het Midden-Oosten terug te halen.
Na drie jaar heeft hij op het gebied van handel slechts de Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst in nietsbetekenende zin herschreven. Daarnaast zijn er nog steeds Amerikaanse troepen in Irak en Afghanistan en begin dit jaar lokte hij bijna een derde wereldoorlog uit door de liquidatie van een prominente Iraanse generaal. In grote delen van de VS dreigen ondertussen verworven abortusrechten teruggedraaid te worden en worden Zuid-Amerikaanse kinderen aan de grens van hun ouders gescheiden en in kooien gestopt.
Rechts-populisten zijn op economisch gebied neppopulisten. Toch zal hun macht in de huidige situatie blijven doorgroeien aangezien hun belangrijkste tegenstander, het liberale establishment, een tandeloze tijger is gebleken. In tijden van elkaar snel opvolgende crisissen hebben zij geen antwoorden op de fundamentele vragen waar de wereld voor staat. Zij dient slechts als mest voor de populistische voedingsbodem.
Toch is niet alle hoop volledig vervlogen. Van al deze mislukte pogingen tot links-populisme dienen de juiste lessen te worden getrokken. Ook moeten we terugkijken naar de laatste, tot op zekere hoogte succesvolle campagnes. Tijdens de zogenaamde pink tide in Zuid-Amerika wisten links-populistische leiders als Lula de Silva in Brazilië en Evo Morales in Bolivia het neoliberale establishment te verslaan.
In de jaren die volgden hebben zij miljoenen mensen uit de armoede getrokken met succesvolle overheidsprogramma’s. Ook deze bewegingen hadden hun gebreken en zijn dan ook niet duurzaam gebleken. Echter, zij waren op het moment dat het erop aankwam serieus over macht en zij wisten hoe ze tot het volk moesten spreken.
Centrumlinkse partijen die vaak als vehikel dienen voor populistische bewegingen, zijn als de dood voor deze vorm van politiek. Uit recent gelekte documenten blijkt dat neoliberale leden van de Labour-partij in de verkiezingen van 2017 actief hun eigen partij hebben ondermijnd uit angst voor een premier Corbyn. De afkeer van prominente democraten tegen Sanders en zijn ‘verdelende’ politiek is geen geheim. Zij realiseren zich alleen niet dat deze ‘verdelers’ de enige zijn die hun afbrokkelende partijen van de ondergang kunnen redden.
Voor de arbeiders, niet de hoogopgeleide professionals
Links moet zijn plek op het populistische toneel hervinden. Via instituten zoals vakbonden wierven linkse partijen in het verleden leden en stemmen onder de arbeidersklasse. Deze organisaties hebben in de afgelopen decennia flink aan macht ingeleverd.
Linkse partijen zijn ondertussen gaan cateren aan hoogopgeleide professionals. De stemmen van de arbeidersklasse zijn zij grotendeels verloren aan rechts-populistische partijen. Om deze stemmen terug te winnen zal links zelf een populistische koers moeten bevaren en duidelijk maken dat rechts-populisten slechts in retoriek populistisch zijn. Zij zullen economisch echter nooit leveren voor werkende mensen. De keuze is dan tussen de wereldorde van Trump en Orban of die van Sanders en Corbyn. Voor mij is deze keuze snel gemaakt.
Beeld: Pixabay
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
