Femke Lakerveld: ‘De persoonlijke verhalen van mensen die zich hebben vrijgevochten, motiveren me tot het uiterste’

Op 17 mei 2018 verscheen het manifest Vrij Links, waarin Keklik Yucel, Asis Aynan, Femke Lakerveld en Eddy Terstall een vurige oproep deden aan progressief Nederland om weer pal te staan voor de vrijheid van het individu. Het manifest vond zo veel weerklank, dat er een platform Vrij Links werd opgericht om het debat te blijven aanjagen. Femke Lakerveld werd gevraagd als voorzitter. Tijd voor een interview met de vrouw die een van de gezichten is van een nieuwe, vrijzinnige beweging. ‘Vrij Links gaat over solidariteit met het individu. Wij willen een samenleving waarin iedereen zich vrij en veilig voelt om te kunnen zijn wie hij is.’

Vrijheden onder druk

Je bent actrice en je werkt als adviseur in de culturele sector. Wat heeft jou gebracht naar het punt in je leven waarop je besloot om je, met Vrij Links, actief te mengen in het politieke debat?

‘Het belang van vrijheid en andere immateriële waarden kreeg ik van kinds af aan mee van mijn moeder, die beeldend kunstenaar is. Niet via woorden, maar door te laten zien hoe het is om je eigen pad te kiezen. En letterlijk door in beeld te brengen waar zij voor stond. De vanzelfsprekendheden uit mijn kindertijd werden uitgedaagd toen ik, ‘kunstenaarskind’, naar een middelbare school ging met veel kinderen uit rijkere milieus. Daardoor ga je vergelijken en scherper zien, dat is heel nuttig. Halverwege mijn studententijd begonnen enkele overtuigingen te wankelen. Tot dan toe verwachtte ik dat onze samenleving alleen maar opener zou worden; dat meer mensen makkelijker konden zijn wie ze zijn of konden worden wie ze wilden worden. Vrije partnerkeuze zou voor iedereen zijn; de macht van de kerken werd minder, ouders leken zich minder te bekommeren om afkomst. Alle smaken geloof of niet-geloof zouden verdraagzaam naast elkaar bestaan. Ik zag een rechte lijn omhoog. Dat beeld, dat vooruitgangsgeloof, heb ik noodgedwongen wel een beetje losgelaten.’

Door specifieke gebeurtenissen? Of verliep dat geleidelijk?

‘In 1993 begon ik mijn studie Sociale Wetenschappen, ik was nieuwsgierig naar het functioneren van mensen. In die tijd begon ik ook vaker te reizen en verdiepte ik me in mensen uit allerlei maatschappelijke of culturele hoeken. Egocentrisch gedreven hoor, met name om mijn eigen keuzevrijheid te verkennen. Maar dan ontdek je dus ook dat keuzevrijheid voor veel anderen heel wat minder vanzelfsprekend is. Over de grens, maar ook hier, in Nederland. Ik ontdekte dat sommige medestudenten letterlijk hun eerste stappen zetten buiten een beklemmende cultuur die hen had gedwongen zich te verstoppen. Weg van het gezichtsveld van de ouders of een religieuze gemeenschap, konden ze opeens wel openlijk liefhebben wie ze wilden liefhebben.

‘Tegelijkertijd begaf ik me in de wereld van de kunst, onder meer als actrice. De kunst is per definitie een vrijplaats, waar het mag schuren, móet schuren zelfs. Een omgeving waarin je mensen beroert. Door iets heel moois te maken, of juist iets confronterends of nieuws. Het is een domein van uitvinders. Kunst en cultuur bevinden zich op die plek in de maatschappij waar het broeit, op het snijvlak van heden en toekomst – waar subversieve ideeën en tegengeluid kunnen ontstaan. Maar altijd binnen een veilig kader, dat wil zeggen: via ideeënstrijd, en nooit via de weg van geweld.

‘Toen door een aantal harde confrontaties die vrije cultuur en dat vrije woord in de verdrukking kwamen, was ik dan ook tot in mijn vezels geschokt. Ik, die altijd had gedacht dat wij, hier in Nederland, alles mochten zeggen. De moord op Theo van Gogh was in die zin een scharnierpunt. Ik kende hem niet zo goed hoor, ik heb een paar keer met hem gewerkt, maar was net als veel mensen in Nederland erg van slag. Naast de emotionele impact vormde deze moord voor mij een nieuwe laag in het besef dat bepaalde vrijheden in Nederland niet zo vanzelfsprekend zijn.

‘Vanaf die tijd kreeg ik een scherp oog voor dreiging, censuur, zelfcensuur. Op een gegeven moment weet je dat er kunstenaars, publieke personen zijn die zich inhouden, omdat zijzelf of hun gezinnen ronduit risico lopen, bedreigd worden. Politici, bestuurders maken dat ook mee. Ik vind het onbegrijpelijk dat mensen meningen met dreiging of geweld in de kiem smoren. Meer algemeen: staan voor het recht om niet gekwetst te worden is schadelijk, antidemocratisch. Of op z’n minst onzinnig. Het kán niet. Je moet als maatschappij tegengeluid kunnen dulden.’

Het grondrecht van de machtelozen

Waar leidde dat toenemende besef, dat vrijheid niet zo vanzelfsprekend was als jij tot dan toe had geloofd, voor jou persoonlijk toe?

‘Het vertaalde zich niet in boosheid op de politiek. Ik zag het vooral als een maatschappelijk issue. Al zo lang ik mag stemmen, stem ik links en dat ben ik blijven doen. Ik vind dat we elkaar moeten opvangen als iemand door de bodem dreigt te zakken. Als samenleving ben je geen knip voor de neus waard als je je alleen maar bekommert om een bovenlaag.
‘Aan het feit dat ik kan stemmen, hecht ik groot belang. Sinds mijn dochter kan lopen nam ik haar al mee naar de stembus. Dan leerde ik haar steeds iets nieuws over democratie en de samenleving waarin wij leven; over de vrijheid die voor ons zo vanzelfsprekend voelt, maar op veel andere plaatsen in de wereld niet.

‘Eenmaal in dat stemhokje stemde ik alleen niet voor de partijen met vrijheid in hun naam. Ik kon me daar echt over verwonderen: waar stáát de vrijheid dan bij links? Hoe kwam het dat de partijen waar ik om sociaal-economische redenen graag op stemde, niet pal stonden voor bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting? Links, júist links, zou hier onwankelbaar in moeten zijn.’

Je bent hier heftig in. Wat maakt het juist voor links zo essentieel?

‘Vrijheid van meningsuiting is voor machtelozen hét grondrecht om toch nog druk te kunnen uitoefenen of een stem te laten horen. Als je geen geld hebt, geen macht of geen positie, dan is die vrijheid essentieel. Alleen daarom al zou die scherp bewaakt moeten worden, zeker vanuit de linkse optiek van een samenleving waarin iedereen gehoord wordt en waarin iedereen een plek heeft.

‘Ik wil hier trouwens niet mee zeggen dat links vijftien jaar op zijn gat heeft gelegen – ik ben geen politicus of historicus – maar als burger moet ik concluderen dat in ieder geval de brug naar míj niet is geslagen. En met mij, denk ik, naar heel veel mensen niet.’

Vrij, voor gelijke rechten, tegen discriminatie

De oproep voor de herwaardering van het individu en voor vrije meningsuiting, is door critici vertaald als ‘doorgeslagen individualisme’ en door andere critici tegenstrijdig genoeg juist als ‘populisme’. Wat antwoord jij op die kritieken?

‘Als je een lans breekt voor universele mensenrechten betekent dat per definitie dat je oog hebt voor het individu. Het manifest Vrij Links is een pleidooi voor herwaardering van individuele vrijheid, in solidariteit met ieder mens. Dat heeft niets met individualisme te maken en alles met behoorlijk samenleven. Het individu is alleen de meest logische eenheid om ons om te bekommeren; groepsdenken is funest voor het individu dat zich wil bevrijden uit die groep.

‘Die vrije samenleving kan alleen maar bestaan als we tegelijkertijd ook fel en consequent optreden tegen racisme en discriminatie, in al haar lelijke expliciete en impliciete vormen. Dat is voor mij, in lijn met Vrij Links, zo evident. Het ligt aan de basis van alles waar we voor staan: gelijke rechten, voor iedereen.

‘De vier schrijvers van het manifest delen een oprechte bezorgdheid en hebben de wens om bij te dragen aan een samenleving die solidair is met – bij uitstek – diegenen die vechten voor hun vrijheid en die van anderen. Een samenleving die borgt dat alle individuen zich vrij kunnen bewegen en uiten. Dat mag niet voorbehouden zijn aan een beperkte of dominante groep.

‘In dat speelveld moet ruimte zijn voor iedereen om te spreken en om gehoord te worden. Niemand wordt buitengesloten, maar tegelijkertijd is niemand bij voorbaat gevrijwaard van kritiek op zijn ideeën of overtuigingen. Dat betekent dat je geen enkele vorm van racisme moet accepteren, dus ook geen ‘racism of lower expectations’. Mensen moet je beschermen tegen zaken als geweld en discriminatie, maar niet tegen religiekritiek, satire of kunst.’

De wijde weerklank

Jullie, als schrijvers van het manifest, hebben heel veel losgemaakt. Hoe is dat bevallen?

‘Zó veel mensen hebben gereageerd. Ze lazen het manifest, betuigden steun, gaven kritiek of stelden vragen; in de media, via artikelen of persoonlijke verhalen. Op ons online platform, in mails, via sociale media, of gewoon tijdens ontmoetingen op straat. De heftigheid van de discussies in de media en met name op social media, heeft me extra overtuigd van de noodzaak van het debat over deze thema’s. De enkeling die meende dat ons artikel een verzameling openen deuren betrof, is daar inmiddels wel sportief op teruggekomen.

‘Er gaat geen dag voorbij of mensen melden zich. De weerklank komt van mensen met verschillende culturele achtergronden, verspreid over het land, van allerlei politiek plumage. Ik krijg mails van mensen uit de PvdA, de SP, GroenLinks, D66, VVD, van burgemeesters die boven de partijen staan, van mensen die werken in een voor mij totaal ander vakgebied, waar ze de problematiek herkennen. Veel mensen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond zijn aangehaakt op dit manifest en ik ben ook erg blij dat er veel jonge mensen willen bijdragen; die energie is nodig voor verandering. Vanuit al die verschillende referentiekaders vinden we elkaar in de gedeelde progressieve waarden en in de overtuiging dat het debat beter, kwalitatiever kan worden gevoerd.’

Waar en hoe zou je dat debat willen zien? Of, hoe wil Vrij Links zich hierin gaan laten zien?

‘Vrij Links is geen partij. Je kunt ons niet bellen om een standpunt over van alles en nog wat. We zijn een opinieplatform voor progressieve ideeën, en zo je wilt, een pressiegroep. Inmiddels worden we uitgenodigd voor debatten in het hele land, en natuurlijk gaan we daarop in. We spreken met politici of geëngageerden; met professionals uit andere domeinen. Ons digitale platform is een plek voor verdieping en verder onderzoek. We nodigen mensen uit hun bijdragen in te sturen of gaan actief op zoek naar verhalen of perspectieven die belangrijk of onderbelicht zijn.
‘Ook binnen Vrij Links zijn we het lang niet over alles eens – integendeel – maar wat ons bindt is de noodzaak om op thema’s rondom secularisme, tolerantie, individuele vrijheid, mensenrechten verder te kijken. We willen onze ogen niet sluiten voor het onrecht dat sommige individuen ten deel valt.’

En wat jouw rol betreft?

‘Het zit in mijn natuur om, zelfs als ik iets al grondig heb beredeneerd of gewoon wel denk te weten, er toch nog wat langer over na te willen denken. Lang zag ik dat bedachtzame als iets middelmatigs – ik kan ook echt bewondering hebben voor mensen die het debat stevig ingaan, polemiek bedrijven. Inmiddels zie ik dat reflectieve ook als kracht en weet ik dat twijfel de kans vergroot dat je beter geïnformeerd raakt. Het past me ook wel, dat niet-absolute. Om dezelfde reden als Vrij Links, zoals het zich nu ontwikkelt, me past. Ik waarborg graag het nieuwsgierige element.’

Secularisme als garantie voor ieders vrijheid

Het manifest zet zich in voor de seculiere waarden. Ik merk dat daar ook onder sommige progressieve mensen een bepaalde weerstand tegen is, voor een deel vanuit links-religieuze of religieus-linkse opvattingen. Wat maakt juist dat secularisme zo ontzettend belangrijk voor Vrij Links?

‘Een seculiere overheid, dat wil zeggen een overheid die in levensbeschouwelijk opzicht neutraal is, is de allerbeste garantie voor ieder mens om in vrijheid zijn of haar levensovertuiging te kunnen volgen. Want zo’n overheid beschermt zowel het recht van de orthodoxe gelovige om streng in de leer te zijn áls het recht van zijn of haar dochter om het geloof te verlaten. En het recht van de zoon om met een man te trouwen.

‘Secularisme staat niet gelijk aan atheïsme of anti-religieus sentiment. Integendeel. Het is met secularisme precies zo als met vrijheid van meningsuiting: je staat daarmee ook altijd voor het recht op overtuigingen die je zelf niet deelt. Omdat je in je diepste wezen gelooft dat de vrije keuze het individu en de samenleving verder brengt.’

De passage over seculier onderwijs heeft nogal wat snaren geraakt. En niet altijd in akkoorden.

‘Ik vind het belangrijk dat kinderen met verschillende levensovertuigingen in aanraking komen, bijvoorbeeld op school, in een context waarin ze uitgedaagd worden om daar vrij en kritisch over na te denken. Op een seculiere of openbare school zijn alle levensovertuigingen gelijkwaardig en komen alle grote religies en filosofieën aan bod. Uitstekend, want religie is een ontzettend belangrijk onderdeel van onze historie en cultuur. En voor talloze mensen een manier om hun leven betekenis te geven. Maar wat mij betreft graag niet eenzijdig gepresenteerd en niet in een context die dwingt tot navolging.

‘Het gaat er mij persoonlijk niet om dat we nu meteen allemaal op de barricaden moeten voor openbaar onderwijs. Maar als we zien dat segregatie een probleem is, of dat er betere manieren zijn om kinderen te scholen tot zelfdenkende, zelfredzame en verdraagzame burgers, dan hebben we dat te blijven agenderen. Seculier onderwijs is een mogelijke oplossing, een stap in de goede richting. Maar laten we vooral doordenken.

‘Het vrije en onbelemmerde debat dat Vrij Links zoekt en wil faciliteren, heeft nooit ten doel mensen weg te zetten of nieuwe dogma’s te creëren; we willen dieper ingaan op ideeën en op overtuigingen die ons allemaal raken. Een echt gesprek voer je alleen als je de ander wezenlijk respecteert. In het algemeen geldt: mensen hebben rechten, ideeën niet; die ideeën mogen eindeloos worden uitgedaagd. Als je dat als grondbeginsel omarmt, dan denk ik dat je inhoudelijk en waarachtig met elkaar in gesprek kunt.’

Waar vrijheden botsen

Soms kunnen de vrijheden van individuen botsen. Dan is er debat nodig, en in uiterste gevallen de wet en de onafhankelijke rechter, om die afweging zo zuiver mogelijk te maken. Rondom bijzonder onderwijs, maar ook rondom de integriteit van het eigen lichaam of hoofddoekjes die jonge meisjes dragen, kan de godsdienstvrijheid van de ouders in conflict komen met het recht van het kind. Hoe sta jij daarin?

‘Soms moet je de vrijheid van de één begrenzen om de vrijheid voor de ander te borgen.

‘Afgezien van geboden of verboden, kun je ook streven naar groter bewustzijn, je afvragen waarom we dingen doen. Dan helpt het om een verbod anders te formuleren: heeft de overheid niet de taak om jonge kinderen tijdens schooluren te vrijwaren van een religieuze plicht die zelfs volgens veel gelovigen niet bedoeld is voor zulke jonge meisjes? Dat is geen semantisch spelletje, maar bedoeld om een perspectief toe te voegen. Je komt in ieder geval niet tot andere perspectieven als je het gesprek erover uit de weg gaat.

‘Ik ben opgevoed door een moeder en ik heb een dochter. Ik ben onderdeel van die vrouwelijke lijn. Ik voel me verantwoordelijk voor de vrijheden die mijn moeder heeft genoten en aan mij heeft kunnen doorgeven; die wil ik waarborgen voor mijn dochter. Als ik naar meisjes van 11 of 12 kijk, de leeftijd van mijn dochter; die zijn het leven nog aan het ontdekken. Zij moeten niet geseksualiseerd worden. Hun lichaam is van hen en van niemand anders. Die blik van buiten, daar moeten ze zo lang mogelijk vrij van blijven. En als zij zelf eraan toe zijn om die blik naar buiten te leggen, dan is dat op hún moment.’

Femke Lakerveld was als actrice te zien in diverse film- en televisieproducties. Daarnaast werkt ze als programmamanager voor stichting Cultuur+Ondernemen en bekleedt ze diverse advies- en toezichthoudende functies in het culturele domein. Sinds juni 2018 is ze bestuursvoorzitter van stichting Vrij Links.

Het echte debat durven aangaan

Wat wil jij, als persoon, meebrengen in Vrij Links en in het debat? Waar ligt jouw grootste betrokkenheid?

‘Tussen mijn mede-studenten was ik ‘die actrice’, op de filmset was ik ‘die studente’. Tot beide werelden behoorde ik en ik zag dat als een voorrecht. In mijn werk in de kunstensector spreek ik mensen over artistieke inhoud en over intrinsieke motivatie, maar ik adviseer hen op het zakelijke vlak. Met als doel op béide vlakken te excelleren.

‘Het is prachtig als het lukt domeinen met elkaar te verbinden, als er kruisbestuiving kan ontstaan, als je denkbeelden en overtuigingen kunt verenigen. Juist dan ontstaat vaak iets nieuws. Natuurlijk moet je soms eerst door weerstand heen – mensen zijn nogal gehecht aan hun denken. Maar als die kleine barsten eenmaal ontstaan, dan kan het licht naar binnen vallen. Ik ben geneigd weerstand te zien als een opmaat voor beweging, verandering. De meeste weerstand komt voort uit angst en verdient alleen daarom al een milde blik.
‘Wat ik hoop, is dat we het diepgewortelde wantrouwen dat voortkomt vanuit angst voor verlies of voor de ander, of vanuit angst om niet gehoord te worden, uit het huidige debatklimaat kunnen wegsmelten. Veiligheid is daarvoor van essentieel belang. Alleen dan kun je effectief lastige onderwerpen met elkaar bespreken. Dan helpt het om duidelijk te maken dat je staat voor het anti-discriminatieprincipe, voor vrijheid van meningsuiting, voor democratische waarden.’

Er zijn mensen die vinden dat die veiligheid geborgd moet worden in zogeheten ‘safe spaces’. Plaatsen waar iedereen veilig is juist omdat bepaalde opvattingen daar helemaal niet besproken mogen worden.

‘Hoe kritischer je bent, of hoe ingewikkelder het onderwerp is, des te meer veiligheid je moet creëren. Dat doe je niet door onderwerpen tot taboe of ‘te gevoelig’ te verklaren. Want dat brengt de mensen die binnen besloten gemeenschappen strijden voor hun emancipatie – bijvoorbeeld vrouwen, mensen die hun geloof willen verlaten, LHBT’ers – in een heel eenzame positie. Je doet dat wél door altijd die grondbeginselen te blijven uitdragen. En door het gezamenlijke doel te blijven benoemen. Ook al heb ik stevige kritiek op de aanhangers van identiteitspolitiek, het louter groepsdenken in steeds kleinere groepjes, ik heb natuurlijk vooral ontzettend veel overeenkomsten met hen. Omdat we beiden fel tegen discriminatie op welke grond dan ook zijn. Die overeenkomsten gaan ons helpen het gesprek scherper te voeren of tot oplossingen te komen.

‘Daarin ben ik ook optimistisch. Ik geloof dat er meer mensen zijn die vanuit openheid en vertrouwen handelen dan die vanuit angst en wantrouwen reageren.’

Vrij Links naar de toekomst

Mijn hoop is dat wij iets kunnen veranderen aan de politieke agenda’s van – ten minste – de linkse partijen

De idealen van Vrij Links staan onomwonden in het manifest, die zijn duidelijk. Wat hoop je dat er in de nabije toekomst gaat gebeuren – of gedaan zal worden, beter gezegd – om die idealen dichterbij te brengen?

‘Toen we het manifest schreven had ik niet de verwachting of zelfs maar de ambitie dat we een stichting gingen oprichten of ons zouden organiseren. Door de reacties op het manifest, maar ook de inspanningen van de mensen die zich zijn gaan inzetten voor Vrij Links, heb ik me enorm aangesproken gevoeld. Voor de vorm heb ik nog even twee dagen nagedacht toen ik werd gevraagd als voorzitter. Maar ik kon uiteindelijk niet anders dan ‘ja’ zeggen. Ik zie een slim rebellenclubje met het hart op de goede plek, bijna dagelijks ben ik wel geraakt door de grote inzet van mensen voor die gedeelde doelen. En de persoonlijke verhalen die ons bereiken, van mensen die zich hebben vrijgevochten, motiveren me tot het uiterste. Samen met anderen – partnerorganisaties, moedige politici – zullen we langzamerhand een vorm vinden om het debat voort te zetten. Vrij Links is niet Femke, of Asis of Eddy of Keklik – Vrij Links is een gedachtenlijn die in onze samenleving beklonken ligt en die door heel veel mensen vóór ons is omarmd. Vrij Links licht die lijn slechts uit, zodat mensen zich hierin kunnen herkennen en het politieke en maatschappelijke domein kunnen helpen aanscherpen.

‘Mijn hoop is dat wij iets kunnen veranderen aan de politieke agenda’s van – ten minste – de linkse partijen. Maar het zijn uiteindelijk de plekken waar mensen samenkomen – bijvoorbeeld in de cultuursector, het bedrijfsleven, noem maar op – waar mensen dagelijks besluiten nemen over pluriformiteit, het al dan niet omarmen van nieuwe perspectieven en het creëren van contexten voor gelijkwaardigheid en verdraagzaamheid, waar de verandering plaatsvindt. Ik geloof dat een overgrote meerderheid ernaar verlangt deel te zijn van een solidaire, stevige organisatie of gemeenschap waar iedereen zich vrij en veilig voelt om te kunnen zijn wie hij is.’

Fotografie: Huub Zeeman