In september 2018 verscheen Over Politieke Correctheid van Gerben Bakker en Gert Jan Geling. In het boek onderzoeken ze onder meer wat politieke correctheid nu eigenlijk is, waar het vandaan komt, en wat de alomtegenwoordigheid van de term over onze eigen tijd zegt. En, wat mij betreft de hamvraag: is politieke correctheid een risico voor het vrije denken?
Over ‘politieke correctheid’ wordt al sinds de opkomst van Fortuyn gesteggeld. Wat maakte het thema voor jullie, nu in 2018, urgent genoeg om er een boek aan te wijden?
Gert Jan Geling: ‘We zien de term politieke correctheid steeds verder terugkomen in het publieke debat en de media. Het onderwerp speelt steeds onder de oppervlakte, maar er is in Nederland vrij weinig fundamenteel over geschreven. Terwijl er veel interesse is in het onderwerp, en het wordt steeds actueler.
‘De oude politieke correctheid, die van de jaren ’80 en ’90, hebben we inmiddels achter ons gelaten. Maar met die omslag zien we ook nieuwe vormen van politieke correctheid opkomen. Daar waar ooit kritiek op integratie en de multiculturele samenleving taboe waren, lijkt het nú soms taboe om je er positief over uit te laten. We zien hierin een nieuwe vorm van politieke correctheid op rechts terug.
‘Tegelijkertijd zien we ook hoe het socialjustice-activisme, inclusief een heel nieuwe terminologie en wereldbeeld, met name online vanuit de VS naar Europa overwaait, waardoor we weer nieuwe taboes en politieke correctheid op links aan het creëren zijn. Politieke correctheid blijft daarom ook voor de komende jaren zeker een actueel onderwerp.’
Politieke correctheid als term is inmiddels misschien wel net zo Nederlands en net zo complex als het begrip ‘gezellig’. Iedereen weet wat het is, maar probeer het maar eens te definiëren … Hoe hebben jullie het afgebakend? Wat zijn voor jullie essentiële kenmerken?
Gerben Bakker: ‘De term ‘politieke correctheid’ is een veelkoppig monster. Voor progressieve mensen is het een symbool van de populistische onderbuik. Voor anderen is het reëel: een teken dat mensen vanuit hun morele verhevenheid taboes opdringen of zaken anders brengen dan ze zijn. Wij hebben geprobeerd om het begrip te herleiden tot de motieven, tot het waarom van het verbloemen.
‘Als je kijkt naar de term ’politieke correctheid’, zie je twee vormen. Er is een dogmatische variant: het opgeheven vingertje en de heilige overtuiging dat je bepaalde dingen niet meer mag zeggen omdat ze kwetsend zijn. De tweede vorm is conformistisch. Dan praat je over waarom mensen er voor kiezen om gedachteloos mee te waaien op wat bon-ton is. We maken ook duidelijk dat de term van betekenis verandert en dat er ook veel buitenlandse invloeden zijn die het begrip zoveel tractie geven.’
Wat me erg trof is dat jullie vroeg in het boek al aangeven dat we allemaal vatbaar zijn voor ‘politiek correct’ gedrag, voor meelopen in de nieuwe kleren van de keizer. Is daar een remedie tegen? Moeten we dat überhaupt wel willen, is het eigen aan de mens, of is het een voorwaarde voor een ‘beschaafd debat’, zoals anderen vinden?
Gerben Bakker: ‘Sociaal wenselijk gedrag heeft een bredere functie en maakt dat we op een normale manier met elkaar kunnen blijven omgaan. In het dagelijks leven slikken we voortdurend beledigende gedachten ten aanzien van anderen in. En dat is maar goed ook, anders zouden we geen werkbare samenleving houden.
‘Politieke correctheid heeft betrekking op de vraag hoe we met elkaar willen samenleven. Daar is het belang van openheid veel fundamenteler. Politieke discussie is in essentie altijd conflict. In democratische samenlevingen willen we deze conflicten productief maken, zodat er nieuwe zienswijzen kunnen ontstaan.
‘Wij staan op het standpunt dat je wat betreft het politieke dus niet zo voorzichtig zou moeten opereren als wat betreft het sociale. Taboes zijn onvermijdelijk, maar we zitten niet te wachten op een nieuwe periode van moralisme, waarin politieke discussies steeds meer draaien om wie door wat gekwetst wordt.
‘Neem de discussie over koloniale ‘helden’. Je kunt erkennen dat verwijzingen daarnaar niet altijd geslaagd zijn, omdat deze mannen meer op hun geweten hebben dan we ons doorgaans realiseren. Het is dan óók noodzakelijk dat we deze verwijzingen niet direct weghalen omdat ze onwelgevallig zijn. Want daarmee smoor je de politieke discussie, omdat je de voorstanders al bij voorbaat wegzet als immoreel. Voor- en tegenstanders moet je in maatschappelijke vraagstukken vrij baan geven om op de meest effectieve manier aan waarheidsvinding te kunnen doen.
‘Gelukkig zien we dat veel van deze discussies in openheid en alle felheid gevoerd worden. Maar we beschrijven in het boek ook hoe mensen ‘kaltgestellt’ kunnen worden als ze een onwelgevallige politieke boodschap hebben.’
‘Politieke correctheid is een symptoom van een veranderde manier van politiek bedrijven, die wel degelijk schadelijke kanten met zich meebrengt,’ schrijven jullie. Welke verandering zien jullie schuil gaan achter politieke correctheid, en wat maakt die (op onderdelen) schadelijk?
Gerben Bakker: ‘Politieke correctheid was in de jaren negentig vooral gericht op het doorbreken van progressieve taboes, met name het mogen benoemen van mislukte integratie en de gevaarlijke kanten van de islam. De wind is gedraaid onder invloed van de opkomst van identiteitspolitiek met een Amerikaans tintje. De meeste discussies waarin politieke correctheid nu een rol speelt, gaan over identiteit en over de gevoeligheid dat groepen niet gekwetst mogen worden.
‘Een van de problemen van politieke correctheid is moral reading: de gedachte dat er maatschappelijk voortdurend mensen over je schouder meekijken om je te betrappen op een ‘foute’ uitspraak. Het schandaal is dan binnen no-time geboren. De opkomst van de sociale media hebben daar een hele grote rol in. Mensen worden razendsnel aan de schandpaal genageld omdat ze te weinig op deze gevoeligheden hebben gelet.’
Het debat over politieke correctheid woedt, zoals gezegd, al minstens een jaar of achttien. Zien jullie mogelijkheden om die ‘woeding’ te overstijgen en naar een nieuwe (politieke) vorm van spreken te komen?
Gert Jan Geling: ‘Er is geen reden om te denken dat het debat over dit onderwerp nu plotseling op zal houden. Sterker nog, het zal waarschijnlijk alleen nog maar heftiger gevoerd worden de komende jaren, op zowel links als rechts. Die woeding overstijgen is dan lastig, maar niet onmogelijk.
‘Het kan, wanneer verschillende kampen in de samenleving een ruime interpretatie van de vrijheid van meningsuiting hanteren, maar tegelijkertijd ook bereid zijn om naar een diversiteit aan stemmen te luisteren. Wanneer (zelf)censuur tegengegaan wordt, en taboes op zowel links als rechts doorbroken worden; zolang de media niet toegeven aan druk om die of die niet langer een podium te geven, en mensen die zelf actief zijn in het publieke debat zichzelf ook niet buitenspel laten zetten.
‘En uiteindelijk komt er ook wederzijds begrip bij kijken, en de bereidheid om naar elkaar te luisteren en elkaar serieus te nemen. Er komen steeds meer nieuwe stemmen bij in het debat, en dat is een goede zaak. We moeten er alleen voor waken dat dit niet leidt tot de creatie van nieuwe taboes en politieke correctheid, om deze of gene te beschermen.
Dat er in onze huidige samenleving mensen gekwetst kunnen worden als gevolg van meningen die door anderen geuit worden, is de prijs die we als samenleving betalen voor het feit dat we enorm divers zijn en een ruime vrijheid van meningsuiting hebben. Het is iets wat we voor lief moeten nemen, en waar we mee om moeten leren gaan.’
Het boek is een maand geleden verschenen. Zien jullie al een lijn in de reacties en waren jullie daardoor verrast?
Gert Jan Geling: ‘We hebben met ons boek wel een snaar geraakt. Er was veel aandacht voor in de media, en we hebben ook veel reacties gekregen. Zowel positief als negatief. Velen zijn blij met dat er aandacht voor dit onderwerp is, en anderen winden zich er juist weer over op dat er zo veel aandacht voor is. Dit hadden we ook verwacht.
‘Veel mensen zitten vast in hun eigen referentiekader, in hun eigen bubbel, en zijn niet of nauwelijks in staat om daarbuiten te denken, om argumenten van anderen inhoudelijk serieus te nemen en op basis daarvan een debat aan te gaan. In plaats daarvan reageert men vanuit emotie, om de achterban tevreden te houden, of op basis van misplaatste aannames.
‘We zien dat een aanzienlijk deel van de reacties bevestigt wat wij schrijven: dat er door sommigen alleen op de man (identiteit) wordt gespeeld, dat velen vast zitten in hun eigen bubbel en daar nauwelijks buiten komen en dat behoorlijk wat mensen van mening zijn dat stemmen die een geluid laten horen dat zij onwelgevallig achten, geen podium dienen te krijgen.
‘Maar tegelijkertijd zien we ook veel mensen die wel degelijk aangeven dat ons boek hen aan het denken heeft gezet; die, ondanks dat ze het misschien niet in alles met ons eens zijn, graag het gesprek met ons hierover aangaan. En weer anderen die juist blij zijn dat dit onderwerp in ons boek op een brede, genuanceerde, wijze wordt belicht.’
Over politieke correctheid
Gerben Bakker en Gert Jan Geling
Boom Uitgevers Amsterdam, € 24,90
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
