Being disconnected. Losgekoppeld zijn. Tijdens de quarantaine waren we het sociaal. Soms heerlijk, want we hoefden niet de deur uit, even niets. Soms beangstigend, want we hadden minder afleiding en waren op onszelf aangewezen. Loskoppelen kan ook traumatisch zijn. Gabor Maté, een Canadese arts en deskundige op het onderwerp, beschrijft hoe het trauma niet per se de gebeurtenis is die plaatsvindt, maar dat het traumatische hem vooral zit in het feit dat je vervolgens, omdat de pijn te groot is, er met niemand over praat, disconnect, jezelf loskoppelt van je pijnlijke emoties en lichaam. En zo vervreemdt van jezelf.
Vervreemding, het niet verbonden zijn; het is een kenmerkende toestand van onze tijd.
En het overstijgt het individu. Onze omgeving, de samenleving zelf is vervreemd. Het razend interessante van een Gabor Maté, of in ons taalgebied psychiater Dirk de Wachter of psychoanalyticus Paul Verhaeghe, is dat zij hun behandelkamer durven te vertalen naar de samenleving in zijn geheel.
En andersom laten zien hoe die samenleving ons als individu beïnvloedt. Zij laten zien dat het geen toeval is, iets dat je gewoon even oplost met de juiste pillen, dat zo’n miljoen mensen in Nederland depressief zijn of zijn geweest en het ene na het andere kind de diagnose ADHD krijgt. Deze moderne ziektes raken vele levens en komen niet uit de lucht vallen. Elke samenleving krijgt de neuroses die het verdient, zou Freud gezegd kunnen hebben. Zijn eigentijdse navolger Paul Verhaeghe noemt onze samenleving zelf borderline. Bij borderline is een gevoel van vervreemding letterlijk één van de symptomen.
Voor ons is het neoliberalisme uitgegroeid tot een enorm invloedrijke maatschappelijke norm die bepalend is voor onze identiteit. Het vormde niet alleen onze economie maar beïnvloedde generaties politici en beleidsmakers. En dat raakt ons als individu. Maté grijpt terug op Karl Marx als hij vier vormen aanwijst waarop vervreemding optreedt bij de mens: we zijn vervreemd van de natuur, van andere mensen, van ons werk en vervreemd van onszelf, we staan niet meer in contact met onze intuïtie. Het is er niet beter op geworden sinds Marx. Het neoliberalisme voedt vervreemding meer dan ooit.
We zijn overduidelijk niet verbonden met de natuur, terwijl we de natuur zijn. Met een idiote manier van consumeren, klimaatverandering en ongekende massaextinctie van soorten tot gevolg. Maar die afstand tot de natuur raakt ons ook heel letterlijk in onze levens: kinderen die opgroeien in delen van de stad met meer groen lijken bijvoorbeeld minder snel ADHD te krijgen dan kinderen in wijken met weinig groen. Uit ander onderzoek blijkt dat verbinding met andere mensen cruciaal is voor ons welzijn, maar dat verbinding met de natuur mogelijk nog meer bijdraagt. Als we in de natuur zijn worden we gezonder, heelt de schade die stress in ons aanricht.
De vervreemding van de ander wordt in deze gepolariseerde tijden geïnstitutionaliseerd door de groeiende ongelijkheid over de hele wereld. En door de valse populistische profeten die zo zijn vervreemd van het menselijke dat alleen haat en angst, het ego overblijven en de waarheid er niet meer toe doet. En het is niet voor niets dat zo veel mensen al jaren in onderzoeken aangeven behoefte te hebben aan verbinding. Dat gezinnen snakken naar meer tijd en aandacht voor elkaar. En ook hier weer hele voelbare gevolgen: ongelijke samenlevingen kennen meer geweld, minder vertrouwen en meer psychische stoornissen. Chronische stress met sociale oorzaken tast ons immuunsysteem aan. Mensen die racisme ervaren krijgen vaker psychische klachten.
Met het begrip bullshitjobs van David Graeber kreeg vervreemding van je werk een eigentijdse lading. De antropoloog schreef in 2013 een online essay over de vraag: ‘voegt jouw baan iets nuttigs toe aan de wereld?’. Het stuk werd een miljoen keer bekeken en in 17 talen vertaald. Naar aanleiding van het essay werd een onderzoek in Nederland verricht: 40 % van de Nederlandse werknemers vond dat zijn baan geen goede bestaansreden had. Veertig procent. Maar nog iets meer mensen vinden hun werk wel nuttig, zijn trots op hun vakmanschap. Zij worden echter te vaak gehinderd in de uitoefening van hun vak.
Doordat alleen nog de aandeelhouder als maatstaf geldt en bureaucratische controle boven autonomie gaat. Of doordat ze met veel liefde met mensen werken, maar te weinig ruimte en waardering krijgen voor hun vak, bijvoorbeeld in de zorg of het onderwijs. We zijn zo flexibel gaan werken – 3 miljoen mensen in ons land hebben geen vaste aanstelling – dat we ons minder binden aan organisaties waar we voor werken en weinig zekerheden hebben om op terug te vallen. Over de consequenties in het leven van de werkende mens kunnen we kort zijn: burn-out is een nieuwe volksziekte.
En zo vervreemden we uiteindelijk van onszelf, betoogt Mate zeer terecht. Met stress als gevolg. We leven steeds minder intuïtief en bewust en komen moeilijker tot betekenisvolle relaties. Deze vervreemding compenseren we door uiterlijk vertoon, door vorm, consumptie en presteren voor de buitenwereld. Maar er is goed nieuws.
Waar we het intuïtief al wisten maar waren vergeten, laat ook steeds meer onderzoek zien dat we als mens gemaakt zijn voor liefde, empathie, verbinding en compassie. De meeste mensen deugen, om met Rutger Bregman te spreken. Deugen is zelfs gezond voor je. Er is een groeiend bewustzijn dat individuele vrijheid pas waarde krijgt in interactie en verbinding met andere mensen en de natuur. Het massale klimaatprotest, de pleinen die weer vol stromen tegen racisme, het zijn hoopvolle signalen.
Want we waren in slaap gesust. We zijn als Nederlanders Europees kampioen vrijwilligerswerk, maar we keken niet meer ideologisch naar onze samenleving, waren vervreemd geraakt van de politiek. Decennia van neoliberaal beleid met het BNP als heilige graal, samen met de materiële vooruitgang voor de gemiddelde Nederlander, maakten dat we afgestompt raakten.
Al bleek zelfs die materiële vooruitgang een luchtbel: vanaf de jaren negentig ging het gemiddelde huishouden er qua besteedbaar inkomen niet op vooruit maar groeide vooral het eigen vermogen van bedrijven en het aandeelhoudersdividend tot grote hoogte.
Maar de verandering is al gaande. Hoe heftig ook, deze coronaperiode zorgt voor meer bewustzijn; ons zicht wordt scherper en de verbeelding komt langzaam weer aan de macht. De beweging voor een positief alternatief voor ons huidige systeem groeit. Een economie en arbeidsmarkt die niet vervreemdt maar verbindt. Die de natuur en dat wat ons menselijk maakt als uitgangspunt heeft. En dat zal zich maart 2021 gaan vertalen bij de stembus.
Niet alleen omdat dat goed is voor de samenleving in zijn geheel, maar omdat niets minder dan onze eigen gezondheid en dat wat onze levens zin geeft op het spel staat. Omdat we geen vreemde voor onszelf en elkaar willen zijn.
Beeld: Gerd Altmann via Pixabay
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
