De ex-moslim-migrant: over leven als ’tegenstrijdigheid’

De wereld van vandaag ziet een flink deel van haar bevolking afscheid nemen van religie en kiezen voor een leven met rationaliteit, rede en secularisme. Bij één religie in het bijzonder besluiten jonge mensen in toenemende mate tot een totaal ander pad dan hun ouders en families. En wereldwijd, in dertien landen – allemaal met een moslimmeerderheid – kan precies dat vrijdenken je doodvonnis betekenen: in sommige landen voltrokken door de staat, in andere door burgerwachten uit de gemeenschap. In minstens tien andere landen kan een blijk van vrijdenken je grote problemen bezorgen met je gezin, met je familie, met de gemeenschap en met de samenleving.

Als ex-moslim die, op zoek naar vrijheid, uitweek naar een westers land voel je je soms heel erg verloren in het land waarin je die vrijheid dacht te vinden. Je wordt vaak heen en weer gegooid tussen de pro-migranten-groep en de anti-migranten-groep. Je probeert je een plaatsje te verwerven, maar je merkt dat je in het middelpunt zit van een identiteitspolitieke touwtrekwedstrijd.

Jouw eigen identiteit blijkt een vleesgeworden contradictie in de ogen van de mensen die hun politiek bouwen rond de identiteit van minderheden. Je ontdekt dat je de steun van de pro-migranten al kwijt bent. Die mensen die stug vasthouden aan een wereldbeeld gebaseerd op identiteitspolitiek, vertonen bijna nog meer discriminerende opvattingen dan de anti-migranten-groep. Maar in elk geval weet je hoe je weerwoord moet geven aan de de anti-migranten: die zeggen alles recht in je gezicht.

Je aarzelt of je dit allemaal wel moet schrijven, maar je weet dat dit is wat je voelt, dus zet je op een rij wat je elke dag weer meemaakt. Of je nu werk zoekt of contact hebt met de overheid, of je nu een mening hebt en je je uitspreekt, je wordt verkeerd begrepen en voor de bus gegooid.

‘Wees onwetend, of anders …!’ Het racisme van de lage verwachtingen

De pro-migranten-groep is vaak verrast als je een opleiding, verstand en een mening hebt; als je veel leest en belangstelling hebt voor de wereld, vooral als je hiernaartoe kwam vanuit een zogeheten ‘ontwikkelingsland’. De mensen die zwaaien met het vaandel van ‘ik steun migranten’ en ‘refugees welcome’, staan ferm aan jouw zijde. Dat wil zeggen, totdat ze stomverbaasd zijn als je zelfs maar durft te uiten dat je een zeker inzicht hebt in verschillende wereldbeelden; en wanneer dat meer is dan wat zij ‘verwachtten’ of ‘aannamen’, lijken ze zelfs geschokt. Ze wijzen je direct, en pijnlijk, af. Ze zeggen dingen als “wow, hoe wist jij dat?”, “oh, maar je moet niet alles geloven wat je leest”, of “mag ik vragen, waar volgde jij ook alweer je opleiding?”

Nu zou dit, in bepaalde omstandigheden, nog best als compliment bedoeld kunnen zijn – en zo vat je het meestal dan ook maar op – maar jouw besef dat je de ruimte wordt ontzegd om je mening te geven doet je huiveren, net als de blik op hun gezicht, en de body language waarmee deze ‘onschuldige’ vragen gepaard gaan. Je vraagt jezelf vaak af: waarom zijn ze zo verbaasd, dachten ze dat wij allemaal uit dezelfde mal komen? Wisten ze niet dat er ook vrijdenkers, secularisten en humanisten bestaan buiten dit land? Zou ik hier hebben moeten komen zonder opleiding, zonder ervaring en zonder een eigen mening?

Dus speelt jouw meest sarcastische kant op. Je niet-gezegde, cynische reactie klinkt ongeveer zo: “Okee, houd die gedachte vast, ik ga even weg en kom dan weer dom terug. Houd je in de tussentijd een plaatsje voor me vrij?”

Maar natuurlijk zeg je dit niet hardop, je denkt het alleen maar eventjes. En trouwens, je weet dat jij, in jouw situatie, helemaal niet terug kúnt gaan – niet nu je openlijk je afvalligheid hebt verklaard! Je zult vermoord worden om je gebrek aan geloof, omdat je nu eenmaal een ex-moslim bent. Een catch-22.

“Ex-moslim – sorry, wat zeg je nu?”

De pro-migranten-groep raakt ervan in de war als je zegt dat je in feite atheïst bent en dat je niet langer gelooft in de religieuze kletskoek waarin je geboren en getogen bent. Voorál als de religie die jij hebt verlaten, toevallig een niet-westerse is. Ooooh, maar nu ben je over de schreef gegaan! De ontzetting op hun gezicht zegt alles. Ze slaan om als een blad aan de boom, van “wij zijn er om je te helpen” naar snelle “waarschuwingen” voor de anti-migranten-groep – hoe slecht en verschrikkelijk die zijn en dat jij nooit, nooit iets moet zeggen wat ook maar een beetje ‘anti-islam’ kan klinken, want dat kan de anti-migranten-groep gaan gebruiken.

Ze vertellen je keer op keer om “erover te zwijgen” en “niets te zeggen” want: “er is hier islamofobie!“Je staat erbij, met stomheid geslagen en in opperste verwarring. Wat gebeurt hier allemaal? De islam is geen migrant en niet alle migranten zijn moslims!

En dat is waarom je, in een lezing, op een bepaald moment een vraag stelt. “Hoe komt het dat witte mensen zo veel als ze willen over hun atheïsme kunnen praten, en waarom ik niet over het mijne?” Je krijg nooit een bevredigend antwoord. Dus blijf je hardnekkig spreken over ex-moslim zijn. En je bent trots op je werk.

Emancipation for me, but not for thee

Wat emancipatie betreft is de pro-migranten-groep dol op je als je volledig past in de rol van het ‘slachtoffer’, zo volledig dat je helemaal aan hun genade bent overgeleverd, voor hulp bij alles, van je weg vinden in een nieuw land tot een nieuwe taal leren en leren integreren. Hun lievelingszinnetje is “bij ons in [vul een land in het westen in] doen we dingen zus en zo” om je de meest simpele dingen uit te leggen, die elke volwassene met een beetje gezond verstand al lang weet.

Ook hier is het weer de toon die de muziek maakt. Zo lang je bent wat er van je verwacht wordt, krijg je hulp, krijg je geld, word je wegwijs gemaakt bij diverse non-profit organisaties; maar je moet stil zijn, geen eigen mening hebben en we moeten medelijden met je hebben Altijd. Als je een trotse hijab-dragende moslima bent, word je uitgenodigd voor de Women’s March. Als je tegen de hijab bent, dan geen uitnodiging voor jou, meid.

De pro-migranten-groep laat je vallen als een baksteen als je een voet over die lijn zet. En nu ben je plotseling veranderd in een zogenaamde puppet van hun aartsvijand – de anti-migranten-groep! Het maakt niet eens uit hóe vaak je pal staat voor progressieve waarden of hoe luidkeels je schreeuwt dat je zelf links en progressief bent. Het doet er niet toe. Je bent een tegenstrijdigheid in hun narratief. Klaar, uit.

En terwijl de anti-migrantengroep gewoon tegen je schreeuwt dat je moet ‘oprotten naar je eigen land’ en je negen van de tien keer meteen weer vergeet, blijft de ‘hulp’ van de pro-migranten (maatschappelijk werkers, sprekers in de media, leraren of buren) zich met je zaken bemoeien alsof je een kleuter bent die gecorrigeerd, begeleid en gepamperd moet worden.

Anti-migranten liften mee op jouw uitspraken

Natuurlijk probeert de anti-migrant mee te liften op wat je dan ook, waar dan ook, hebt gezegd bij het bekritiseren van je voormalige religie. En zij proberen het in hun agenda te persen – alsof hun narratief echt dáárvan af zou hangen. Maar na een paar retweets, en zeker als ze jou consequent afstand horen nemen van de uitspraken en daden van [vul een bekende rechtse leider in] krijgen ze weer genoeg van je en beschuldigen zij je er soms zelfs weer van om een ‘stiekeme islamist’ te zijn, of welke andere term er past in hun narratief-du-jour. Het goede nieuws is dat de anti-migranten-groep je snel vergeet en verder trekt, op zoek naar andere tweets die ze kunnen gebruiken. Zij gaan uiteindelijk vanzelf weg. Het is de pro-migranten-groep, daarentegen, die je op je huid blijft zitten, die je monitort en je dringend “adviseert” om “je toon een beetje te matigen”.

Over werken, wonen en ‘the pursuit of happiness’

Het is de bekende retoriek van de anti-migranten-groep dat je in hun land bent om hun banen, hun huizen en hun levens in te pikken. Terwijl zij je vertellen dat er ‘geen werk is’ (behalve de goten vegen op of onder het minimumloon), dat er ‘geen woning’ is (behalve in de exorbitante alleen-voor-de-rijken vrije sector die je je niet eens kunt veroorloven ook al zou je 24/7 vloeren schrobben) en dat er ‘geen scholen zijn’ (tenzij je schreeuwt en herrie maakt en ‘moeilijk’ doet).

In je zoektocht om in je levensonderhoud te voorzien, ben je overal geweest, heb je van alles geprobeerd en heb je voor veel gesloten deuren gestaan. Je blijft zoeken naar ondersteuning van de overheid, al is het maar om nieuwe wegen te ontdekken in je ‘pursuit of happiness’.

Twijfel aan je arbeidsethos en twee keer zo hard je best moeten doen

De mensen die alsnog genoeg onder de indruk zijn om je terug te bellen, stellen je vragen die in twijfel trekken wat je in je cv schreef. “Oh, hier staat dat je gewerkt hebt voor [vul een bekende multinational in] – waarom ben je daar weggegaan?” Je zet je beste beentje voor en geeft uitleg, terwijl je niets liever zou willen dan zeggen: “Omdat ik geëmigreerd ben, slimmerik, en omdat die corporate eikels de banen liever outsourcen naar ‘ontwikkelingslanden’ – dat is goedkoper, weetjewel. Ik kan er ook niets aan doen dat ze me geen salaris willen betalen dat marktconform is in [vul je nieuwe land in].” Maar dat zeg je allemaal niet, want je bent een professional. Dus je praat over ‘persoonlijke omstandigheden’, ‘verhuizing,’ bla, bla, bla.

Je probeert het als freelancer en komt terug met lege handen en geen cent om brood te kopen. Je gaat maar weer naar de non-profitorganisaties in jouw gemeente, die er zijn om je te helpen je weg te vinden: ze zeggen hetzelfde. Je gaat uiteindelijk naar de gemeente voor een uitkering. De ambtenaar kijkt naar je alsof je een serie wetten overtreedt. Laat je door een miljoen hoepels springen en tegen de tijd dat je steun krijgt, hoor je het subtiel en tussen de regels door weer: ‘houd je mond, en doe niets controversieels’.

Eenmaal hier beland heb je de anti-migranten groep al op je nek. De pro-migranten groep lijkt tevreden te zijn dat je aan de grond zit, maar ze blijven je waarschuwen: “hee maar nog even, probeer gewoon niet zulke provocerende dingen te zeggen.”

Ex-moslims in de media

Media zijn niet objectief: sommige zijn pro-migranten, andere anti-migranten. Het is gewoon wat het is. En pro-migranten-media willen best iets publiceren over je moeilijkheden – zolang die maar veroorzaakt zijn door iets westers. Als je moeilijkheden – zoals de mijne – een gevolg zijn van een heleboel factoren waaronder ook iets oosters? Dan sta je er alleen voor, sorry meid, het verhaal wordt afgewezen. “Mijn baas heeft besloten dat we er niet mee doorgaan” is zo’n standaardreactie wanneer ex-moslims – sporadisch – geïnterviewd worden door journalisten. Omdat je het, als je vertelt over de barrières die je moet overwinnen, ook hebt over je eigen emancipatie, en dat je hebt geleden onder een gebrek aan vrijheid, bijvoorbeeld toen je moslima was. Maar … ‘o nee, begin daar maar niet over’. Weg verhaal. We kijken allemaal gauw verder.

Van je af schrijven

Dus noteer je alles in je eigen dagboek, gewoon om het van je af te schrijven – met name op de dagen waarop je je hopeloos gefrustreerd voelt. Je schrijft zonder enige bedoeling om het te delen. Maar nu schrijf je toch dit artikel en je vraagt je af of je dit hier misschien zou kunnen copy/pasten:

“Ik kwam hier, op zoek naar vrijheid, en het heeft me diep geschokt dat het niet de vrijheid is zoals ik me die zo argeloos had voorgesteld. Dus ik blijf sceptisch, over de illusie van wat ik noem public-relations-vrijheid in plaats van een echt aanwezige staat van persoonlijke vrijheid.”
~ Dagboeknotitie 1

Je bent je er volledig van bewust dat je misschien niet eens dit hele artikel zult gaan delen, maar je wilt nu alleen maar dit verdomde punt maken:

“Ik heb aan den lijve ondervonden dat ik, om met succes het vinkje ‘diversiteit’ krijgen op welk platform dan ook, moet voldoen aan alle onderstaande, strenge criteria:
– het slachtoffer zijn van een aantal ‘wreedheden’ uitsluitend veroorzaakt door iets uit het ‘westen’
– precies zo denken en spreken als verwacht en aangenomen wordt van ‘mensen zoals ik’
– nooit kritiek geven op welke mensenrechtenschendingen dan ook die begaan worden door ‘mensen zoals ik’
– nooit openlijk voor mezelf als individu opkomen.”
~ Dagboeknotitie 2

De reden dat je deze dagboeknotities nooit eerder openbaar maakte, hebben iets te maken met angst. Angst voor afwijzing, en misschien ook wel met je zelfcensuur, dat idee dat je misschien beter kunt wachten tot je tien jaar in je nieuwe land op je naam hebt staan, voordat je ook maar iets mag durven te zeggen. Je krijgt zelfs spijt van optredens waar je in het openbaar, op een podium, al je moed bij elkaar raapte en je gebrek aan geloof uitsprak.

Je voelt het gewicht van verkeerd begrepen worden op je schouders. Je gelooft nog steeds een beetje in het feit dat je daadwerkelijk in een vrij land bent en dat je al deze dingen gewoon zou moeten kunnen zeggen. Maar het is met een zwaar hart dat je langzaam leert dat uiteindelijk, toch, het gezegde waar is: ‘Emancipation for me, but not for thee‘.

Het gaat hand in hand met dat concept van ‘dankbaar moeten zijn’. Het is een verwachting en een beperking die je wordt opgelegd, alleen maar vanwege het feit dat je ‘een migrant’ bent – een outsider – die in een bepaald gareel moet blijven. Je weet niet zeker hoe je deze vorm van discriminatie moet noemen en zelfs niet of dit wel onder discriminatie valt. Is het op grond van nationaliteit? Is het op grond van niet netjes in precies dat identiteits-hokje passen waarvoor je voorbestemd was? Is het op grond van gewoon anders denken? Waarop is dit gebaseerd? Je komt er niet uit. En soms kun je niet anders dan jezelf afvragen of jij nou helemaal fout zit. Je denkt. En je schrijft.

Waarbij je jezelf troost met de gedachte dat je een soort hypothese zou kunnen opstellen – jouw hypothese is dan, in deze tijd van racisme bestrijden, dat het ‘vooral laten zien dát je de strijd voert’ is verworden tot een vreemd nieuw soort racisme. Je weet niet of het ooit eerder zo zelfverzekerd, zo in your face, was; vergeleken met welke andere tijd in de geschiedenis van de strijd tegen racisme dan ook. Je vraagt jezelf af of de bordjes gewoon zijn verhangen?

Je bent je er heel erg van bewust dat je je hypothese stoelt op het enkele feit dat jij niet netjes alle vakjes afvinkt van je identiteit en je bestaan. Je weet dat je geen vinkje hebt bij het vakje ‘moslim’. Je weet dat je een wandelende contradictie bent omdat je een atheïst bent met een moslimachtergrond.

Ik ben progressief, verdomme

Uit pure frustratie ben je geneigd om zo luid mogelijk uit te leggen dat je onverzettelijk progressief-liberaal bent en dat je je uitspreekt tegen schade die wordt veroorzaakt door alle religies. Je staat voortdurend pal voor secularisme, het gelijke speelveld voor alle levensovertuigingen. Maar je kunt met de beste wil van de wereld niet begrijpen waarom je steeds gedwongen wordt tussen twee werelden te zitten. Je zit en je schrijft en je vraagt je af of je er zojuist in geslaagd bent om te stellen dat de pro-migranten-groep nog meer discrimineert dan de anti-migranten-groep – of zijn ze gewoon helemaal hetzelfde?

Maar je komt toch tot deze conclusie: de pro-migranten-groep is niet echt bekend met, of zich zelfs maar bewust van, progressieve denkers van elders. Denkers van buiten zijn in tegenspraak met het eigen narratief.

Je bent moe. Je legt je pen neer. Je probeert je artikel ergens geplaatst te krijgen. Je laat het los.

*Noot van de schrijfster: visies in dit artikel zijn gebaseerd op een heleboel persoonlijke belevenissen die de schrijfster opzettelijk meenam in het verhaal, en zijn niet bedoeld te worden verheven tot een algemene waarheid.

Oorspronkelijke titel: The Ex Muslim migrant: A tale of contradictions, often tossed between the pro-migrant lot and the anti-migrant lot. Vertaald door Marieke Hoogwout

Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.