In het jaar waarin Vrij Links vijf jaar bestaat, keren we terug naar artikelen van toen. Als eerste: het interview met Ewald Engelen over zijn destijds net verschenen boek: Het is klasse, suffie, niet identiteit. “Ik zit echt te wáchten op de partij die de stoute schoenen aantrekt en het woord ‘klassenstrijd’ weer ronduit in de mond durft te nemen,” zei hij.
Ook in 2018 waren er grote problemen van onbetaalbare woningen en mensen die aan het eind van hun loon een stuk maand overhielden. In de tussentijd is het er niet beter op geworden: het heeft zich als een olievlek uitgebreid naar de hele middenklasse. Hoe kijkt Ewald Engelen in 2023 naar klasse en identiteit?
Heeft u sinds het vorige interview veranderingen gezien bij politieke partijen of binnen de journalistiek met betrekking tot aandacht voor deze kloof?
“Er is in de vijf jaar die zijn verstreken ontzettend veel gebeurd: corona, lockdowns, de oorlog in Oekraïne, steeds zichtbaarder wordende ecologische schade. Maar het belangrijkste is toenemende maatschappelijke polarisatie en verdeeldheid. Over van alles: over de zin en onzin van de lockdowns, over de zin en onzin van de corona-app, over de zin en onzin van milieubeleid, en over de zin en onzin van militaire steun voor Oekraïne. Bovenop de polarisatie die al bestond: de EU, de euro, handelsverdragen, et cetera.
“En meer en meer wordt duidelijk dat achter deze polarisatie de breuklijn van onderwijs en klassenpositie schuilgaat. De praktisch opgeleide meerderheid ziet zich geconfronteerd met een theoretische geschoolde minderheid die zich de sleutelposities in politiek, bestuur, media en wetenschap heeft toegeëigend en die posities gebruikt om vooral goed voor zichzelf te zorgen. Bovendien hebben deze machtsblokken een duidelijke ruimtelijke spreiding. De minderheid heeft zich geconcentreerd in bepaalde steden (en wijken in die steden) in de Randstad, terwijl de praktisch geschoolde minderheid veel meer over Nederland is verspreid en daardoor in de gebieden buiten de Randstad is oververtegenwoordigd.
“De bestuurlijk-politieke minderheid heeft het niet alleen voor het zeggen, maar verwijt tevens de praktisch geschoolde meerderheid dat ze hun achterstelling aan zichzelf te danken heeft. De taal waarmee politici van D66, GL en PvdA over de praktisch geschoolde meerderheid spreekt is een paternalistische – en uiteindelijk beledigende – taal. Onvergeeflijk, wat mij betreft, is hoe met name de twee laatstgenoemde partijen de praktisch geschoolde meerderheid in de steek hebben gelaten met hun steun voor de lockdowns.
“Dat heeft niet alleen veel kwaad bloed gezet – lockdowns waren vervelend voor de welgesitueerde laptop-klasse, maar waren dramatisch voor de praktisch geschoolde mensen die werkzaam zijn in interactie-afhankelijke beroepen: horeca, zorg, onderwijs, bezorging, winkelbedrijf – maar het heeft ook een enorme scepsis doen ontstaan over de waarheidsclaims van politici, media en de zogenaamde experts waar zij zich op beriepen. Dat is op dit moment het opvallendste: het onvermogen van de elite om haar eigen aanspraken en claims te bekritiseren. Wetenschap is een geloof geworden, en dat is precies zo onwetenschappelijk als het klinkt.”
Heeft u het idee dat het debat veranderd is ten opzichte van 5 jaar geleden, als het gaat over identiteit en klasse?
“Identiteit domineert nog altijd het nationale publieke debat: denk aan de schermutselingen tussen voor- en tegenstanders van de nieuwe politieke correctheid; denk aan de eindeloze discussies over asielzoekers en migranten; denk aan de obsessie met post-binaire identiteiten in wetenschap, kunst en cultuur. Hoewel de aandacht voor islam en zijn uitwassen goddank over zijn hoogtepunt heen lijkt te zijn.
“Daarnaast lijkt er nu toch eindelijk meer aandacht te komen voor de kwestie van sociaaleconomische klassenverschillen. Het CPB heeft daar met een aantal opmerkelijke rapporten een handje bij geholpen. Maar ook bijvoorbeeld het boek van Joris Luyendijk dat duidelijk liet zien hoe de Nederlandse elite wordt gekenmerkt door een culminatie van privileges – waardoor van de weeromstuit het typisch D66-achtige idee van meritocratische zelfselectie die Kaag bij iedere ademtocht uitstraalt als een grote leugen werd ontmaskerd.
“Een aantal tv-programma’s heeft geprobeerd om de greep van identiteit op het publieke debat te doorbreken door te laten zien hoe belangrijk klasse is. Scheefgroei van Sander Heijne en Jeroen Pauw is een goed voorbeeld. Maar ook de serie Sander en de Kloof van Sander Schimmelpenninck moet worden genoemd.
“Dat gezegd zijnde: de talkshows bestaan het nog altijd om angstvallig om het thema klassenstrijd heen te lopen. Laten nog altijd het liefst traditionele economen aan het woord wier analyses zo afkomstig lijken uit de persberichten van VNO-NCW. En bestaan het om als de FNV met een belangrijk rapport komt dat laat zien dat de prijsstijgingen het gevolg zijn van graaiende aandeelhouders het ’s avonds te hebben over schaatsen, coaches en andere lifestyle-achtige flauwekul.
“Als het gaat om kennis over de klassenstrijd doet de Nederlandse journalistiek net alsof we in de VS leven, waar de American dream geacht wordt een einde te hebben gemaakt aan het idee van klassen. Wat natuurlijk niet alleen hier maar ook daar de grootst mogelijke flauwekul is. Hier wreekt zich de vereenzelviging van de journalistieke elite met de VS, en de grove onwetendheid onder diezelfde journalistieke elite van wat er op de rest van het Europese continent gebeurt, laat staan de rest van de wereld: alles komt tot ons door deze zwaar vertekenende Anglo-Amerikaanse bril.”
Komt het voor een aantal politieke partijen (en welke …) eigenlijk wel goed uit dat cultuur nu de boventoon voert in debatten in het land? Ik denk zelf: dat kost de overheid niks, burgers slaan er hard op aan en vervolgens hoeven er geen uitspraken gedaan te worden over klasseproblematiek, want daar hebben we het niet over ….
“Dat is zeker zo: identiteit is goedkoop, verdeelt de potentiële tegenstander, en dekt keurig de ontzaglijke kloof toe die de factor kapitaal tot de feitelijke machtsfactor in Nederland heeft gemaakt. Kapitaalaccumulatie floreert bij de gratie van onzichtbaarheid. Die hele woke-discussie is het gordijn waarachter de uitbuiting op anabole steroïden van mens, natuur en dier ongestoord kan voortgaan.
In het interview in 2018 zei u: “ Uiteindelijk is voor iedereen cruciaal: een dak boven je hoofd; toegang tot goed voedsel, tot zorg en tot onderwijs; en een inkomen. Dat zijn allemaal sociaal-economische hulpbronnen.” Dat is er niet beter op geworden de afgelopen vijf jaar. Nu zijn er veel mensen die zeggen: ‘dat komt door de coronatijd of door de oorlog in de Oekraïne’. Maar hebben deze twee onderwerpen het geheel niet gewoon versneld, met andere woorden, was het toch wel gebeurd?
“Als ik mij de afgelopen drie jaar ergens over heb verbaasd is het de steun van links voor eerst de lockdownmaatregelen en vervolgens voor de steun aan Oekraïne in de vorm van sancties en militaire en financiële hulp. Je kunt eindeloos discussiëren over de proportionaliteit van de coronamaatregelen – en wat mij betreft zouden we dat ook moeten doen, omdat steeds duidelijker wordt dat ze niet proportioneel waren – maar van meet af aan was duidelijk dat de maatregelen regressieve verdelingseffecten zouden hebben. Oftewel, de rijken zouden rijker worden, en de armer armer. En dat is precies wat er is gebeurd.
“En dan verwacht je toch dat linkse partijen tegen lockdowns zouden zijn, het Zweedse voorbeeld zouden volgen, en de maatschappij zoveel mogelijk open zouden willen laten. Niets van dat al: links wilde vaak nog zwaardere ingrepen en interventies, die nog meer schade zouden toebrengen aan de eigen achterban. En datzelfde geldt voor sancties en militaire steun voor Oekraïne. De sancties hebben de armen zwaar geraakt, door hogere energie- en voedselprijzen, en de oorlog zelf is een godsgeschenk geweest voor de VS.
Wij hebben goedkoop Russisch gas ingeruild voor duur Amerikaans gas – dat ook nog eens veel smeriger is dan Russisch gas. En onze militaire uitgaven gaan allemaal linea recta naar het Amerikaans militair-industrieel complex. Terwijl alles wat we nu aan wapens uitgeven niet kan worden uitgegeven aan inkomenssteun voor de armen, zonnepanelen voor de armen, of warmtepompen voor de armen. Driedubbeldom dus. En driedubbelslecht voor wat je de natuurlijke achterban van linkse partijen zou kunnen noemen. Terwijl Amerikaanse miljardairs een godsvermogen opstrijken.
“Dit was allemaal voorspelbaar, en is ook allemaal gebeurd, en heeft de armen en kwetsbaren in de armen gedreven van rechts populistische partijen als PVV en BBB. En dan kan je als linkse politicus wel boos worden op ‘domme, fascistische of racistische’ kiezers. Maar daarmee maak je het alleen maar erger, en blijf je blind voor je eigen rol. Niet de winst van BBB op 15 maart (en van FVD vier jaar geleden) is de grote schande of de grote verrassing; maar de onbeholpenheid van links om een geloofwaardig, authentiek en coherent alternatief voor het hardvochtige heppie-de-peppie liberalisme van Rutte te bieden is dat.
“En daar speelt de Amerikaanse nepperigheid van Klaver en het ecologisch elitarisme van GL ongetwijfeld een rol bij, maar ook de onvergetelijke faux pas van de PvdA om in 2012 in zee te gaan met de VVD en de handtekening te zetten onder de verdere afbraak van de Nederlandse verzorgingsstaat: met dank aan sociaaldemocraat Dijsselbloem.”
Hoe kan het dat wij met zijn allen toestaan dat de zorgmarkt en de huizenmarkt (maar vast nog meer markten) door private equity opgekocht kunnen worden en leeggezogen? En vooral – wat kunnen we als burgers daaraan doen?
“Dat is uiteraard onze politici aan te wrijven, die sinds midden jaren negentig, toen deze waanzin in wetten werd gegoten, collectief leden aan het zeer besmettelijke Anglo-Amerikaanse marktverdwazingsvirus. Zorg, kinderopvang en volkshuisvesting horen natuurlijk publieke diensten te zijn waar Anglo-Amerikaans kapitalistische parasieten als private equity niets te zoeken hebben.
Maar ook de kiezer moet zich dat aantrekken. Die weet immers alles van identiteit en migratie, maar zal een private equity-manager niet kunnen herkennen ook al kijkt hij je recht in je smoel aan. Als de werkende klasse zich wil weren tegen de vraatzucht van de kapitalist dan zal de werkende klasse zich veel beter moeten informeren over wat die klassenvijand precies doet, hoe hij dat weet te verhullen, hoe hij zijn financieel-economische macht in politieke macht weet om te zetten, et cetera. Oftewel, wij zullen ons beter moeten infomeren; we zullen moeten gaan beseffen dat iedereen die je op tv ziet, dat iedere politicus primair vanuit zijn eigen klassenbelang redeneert.
“Of, om met de bankier te spreken: everyone speaks his own book. Volg het geld, follow-the-money: wie heeft er baat bij, om wiens belang gaat het, wie verdient er aan, wie draait voor het gelag op? Dat soort vragen.
“En wees als burger vooral op je hoede als een politicus woorden als ‘wij, Nederlandse, allemaal, samen, iedereen’ gebruikt, zoals Kaag deed toen ze zei dat we er ons op moesten voorbereiden dat ‘we allemaal een stukje armer zouden worden’; of zoals Rutte constant doet met zijn mantra van de BV Nederland dat een ‘gaaf land’ zou zijn; of zoals tijdens de lockdowns tot vervelens toe gebeurde, terwijl de risico’s, de gevolgen en de schade absoluut niet voor iedereen hetzelfde waren maar juist overduidelijk klassenbreuklijnen volgden. Wie wordt bedoeld met ‘we’? Hoezo ‘samen’? Hoezo ‘allemaal’?”
Het Sociaal Cultureel Planbureau heeft een nieuwe klassenindeling gepubliceerd na onderzoek. Wat vindt u van deze indeling? Denkt u dat dit momentum zal geven aan het weer belangrijk maken van klasse?
“Ik zie dit als een voorzichtig eerherstel voor het klassenbegrip en erkenning dat sociaaleconomische verschillen vaak cultureel gearticuleerd worden. En dat je, wil je Nederland in de 21e eeuw begrijpen, je dus niet blind moet turen op identiteit maar juist naar de onderliggende verschillen in materiële hulpbronnen moet kijken. Kortom: het is klasse, suffie, niet identiteit.
“Maar ere wie ere toekomt: mijn vermoeden is dat de analyse van Josse de Voogd en René Cuperus in hun Atlas van Afgehaakt Nederland uit 2021 daar een belangrijkere inspiratiebron voor is geweest dan mijn eigen boek. Uiteindelijk is dat onbelangrijk. Belangrijk is dat het begin er is. Dat er maar veel van dit soort analyses mogen volgen: het 19e-eeuwse klassenbegrip van Karl Marx is in het ontketende kapitalisme van vandaag de dag namelijk springlevend.”
Foto: Kalinovsky via Depositphotos
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
