De corona-pandemie zal niet alleen een enorme impact hebben op de gezondheid, maar ook op de economie en op de financiën van veel mensen. Een paar vragen aan Ewald Engelen, hoogleraar Financiële geografie aan de UvA, over de financiële gevolgen van corona voor burgers.
Wat betekent deze epidemie financieel voor een werknemer, als je ziek wordt? Om te beginnen zijn er natuurlijk de ziektekosten zelf, bijvoorbeeld voor medicijnen of ziekenhuisopname …
‘Dat is één. En dat is niet overal goed geregeld, ook niet in het westen – onder andere in de Verenigde Staten, waar verzekerd zijn alleen hoort bij een bepaald type vaste aanstelling. Echter, 27 miljoen mensen in de VS hebben niet zo’n aanstelling, en zij zijn dus al helemaal onverzekerd voor medische kosten. En dat is veel, op een populatie van pakweg 350 miljoen.’
En daarnaast is er een probleem bij het niet-doorbetalen van ziektedagen. In Amerika is ook betaald ziekteverlof verre van vanzelfsprekend.
‘Ja. Maar ook hier in Nederland. Als je geen vaste aanstelling hebt maar bijvoorbeeld zzp’er bent, heb je geen inkomsten als je niet werkt. Pakweg 40 procent van de Nederlandse beroepsbevolking is een zogenaamde flexwerker. Dan heb je het over ruim drie miljoen mensen, waarvan ruim één miljoen zzp’er is.
Voor mensen zelf is het een groot probleem om bij ziekte zonder inkomsten te raken, maar ook collectief krijgen we hier een enorme klap van, toch? Als mensen niet thuis kunnen blijven met een virus, omdat ze dan de huur niet kunnen betalen …
‘Als je niet goed zorgt voor anderen, dan zullen zij niet naar een dokter kunnen, en zich niet ziek kunnen melden, omdat er nu eenmaal brood op de plank moet komen. En daarmee krijg je uiteindelijk een verdere verspreiding van de besmetting. Dat is het grote nadeel van de zogenaamde gig-economie, voor de mensen die voor Uber, Foodora en andere platforms werken. Ze kunnen niet stoppen met werken, want er is geen vangnet.
‘Het is dus ook een collectief belang dat iedereen op een of andere manier onder een ziektekostenverzeking en een regeling voor ziekteverlof valt. Met andere woorden: het is een collectief belang om iets van een verzorgingsstaat te hebben. Het is dieptriest dat we deze oude wijsheid van mensen als Bismarck, Beveridge en Drees weer opnieuw moeten ontdekken. Inclusief de Europese sociaaldemocraten.’
Als je niet uit solidariteit wilt zorgen voor verzekeringen voor iedereen, dan is dat uiteindelijk ook gewoon heel slecht voor jezelf?
‘Ja. Je ziet hier heel duidelijk de perverse effecten van het neoliberale hyperindividualisme, dat wordt bezongen door zeloten als Ayn Rand.’
In Nederland is iedereen in elk geval altijd verzekerd voor de medische kosten toch?
‘Dat is misschien wel verplicht, maar tegelijkertijd weten we ook dat – sinds de introductie van het nieuwe ziektekostenstelsel in 2006 – de premies en de eigen bijdrage fors gestegen zijn. Sinds 2006 met meer dan vijftig procent. Dat is veel harder dan de inflatie. Tegelijk is ook de eigen bijdrage fors gestegen. Daardoor lopen er ook in Nederland steeds meer onverzekerden rond. Pakweg 25 duizend Nederlanders zijn onverzekerd, terwijl meer dan 300 duizend mensen forse betalingsachterstanden hebben op hun verzekeringspolis.’
Mensen gaan dan zorg mijden vanwege de te hoge eigen bijdrage. Alleen, ik dacht dat de zorgverzekering zelf verplicht was en ook altijd gegarandeerd was, bijvoorbeeld als je in de bijstand komt?
‘Het kan dan wel verplicht zijn, maar is het ook afdwingbaar? ‘Verplichte verzekering’ is allemaal heel leuk en aardig, maar als jij het niet kan betalen, dan neem je die dus gewoon niet. En dan hoop je maar dat je nooit met zorg in aanraking hoeft te komen.’
En de andere kant – wel of geen doorbetaling als je ziek bent?
‘Ook in Nederland heb je steeds meer mensen met wat dan heet ‘afwijkende contracten’. Dat is een breed scala aan contracten, maar wat al die contracten kenmerkt, is dat ze minder rechten en bescherming geven. Ziekteverlof doorbetaald krijgen – dat geldt niet meer, voor een toenemend aantal werknemers in Nederland.
‘Eén op de zeven werknemers is zzp’er, terwijl vier op de tien werknemers zogenaamde flexwerkers zijn. Zzp’ers verrichten werk dat vroeger altijd in werknemersverband gedaan werd, maar zij zijn nu quasi-zelfstandig geworden. En kunnen daardoor geen enkele aanspraak maken op doorbetaling bij ziekte.’
Ik las een petitie van Amazon-medewerkers die vragen om ziekteverlof wegens de corona-crisis; en zelfs om pauze zodat ze hun handen kunnen wassen, zonder dat ze daarvoor straf krijgen wegens productieverlies …
‘Wat Amazon in Amerika doet, is de nieuwe logistieke manier waarop wholesale en retail functioneren. Maar dat is ook in Nederland gemeengoed geworden. Het aantal busjes dat in Nederland rondrijdt, en dan niet vanuit Amazon maar Bol.com, Zalando of andere bedrijven, en dat bemenst wordt door zzp’ers, is ook hier gigantisch toegenomen.
‘En al die werknemers worden, net als in de fulfilment centers bij Amazon, zoveel mogelijk uitgeknepen. Elke minuut moet verantwoord worden; even met elkaar praten of even koffie drinken is er allemaal uitgesneden. Er moet zo veel mogelijk productie gemaakt worden. En denk niet dat dat in de distributiedozen van Zalando of Bol.com anders is.
Neoliberalen zullen nu misschien zeggen: ‘Ja, maar daar kiezen die mensen zelf voor. Dat is niet mijn pakkie-an.’ Wat zeg je tegen hen?
‘Nou, alleen heel hardvochtige neoliberalen zullen dat zeggen. Maar het merendeel van de Nederlandse liberalen is wat ik noem meer ‘veganistisch neoliberaal’: een herbivore neoliberaal, geen carnivore. Zij zullen hier op een of andere manier ook wel een taak voor de overheid zien, die dat met inkomenscompensatie moet helpen opvangen. Dat zal dan een oplossing zijn.’
Wat zou uw oplossing zijn, gesteld dat u het mocht beslissen?
‘Op korte termijn weet ik ook niet zo zeer wat je eraan moet doen. Maar wat ik wel heel erg belangrijk vind, is dat we dit niet als ‘een incident’ gaan zien. Wat mij betreft zijn zowel de financiële crisis van 2008 als de corona-pandemie van nu, een intrinsiek kenmerk van de mondiale, hyper-kapitalistische economie.
‘Het is allemaal een gevolg van overmatige complexiteit, overmatige schaalomvang en overmatige onderlinge verbondenheid. De les die we eruit kunnen trekken is: het moet dichterbij, het moet kleiner en het moet minder complex.’
Dus dan pak je de hele wereldwijde keten aan?
‘Dat moet allemaal op de helling. En dat gaat goedschiks of kwaadschiks ook gebeuren. Want we zullen het op een andere manier in elkaar moeten zetten, of het gaat uit zichzelf, op ongecontroleerde wijze, in elkaar storten. Mijn verwachting is dat zulke pandemieën zich veel vaker zullen voordoen, en dat op den duur mondiale ketens dus veel te kostbaar zullen blijken te zijn. Bedrijven zullen gaan kiezen voor re-nationalisering of in ieder geval re-regionalisering van hun productie.’
Omdat de globalisering wel veel succes brengt maar tegelijk zó veel disrupties heeft dat het uiteindelijk toch te duur is?
‘Globalisering is helemaal geen succes! Dat kun je alleen maar denken als je iets zegt als ‘er zijn drie- of vierhonderdduizend Chinezen in de middenklasse bijgekomen’. En dat je dat dan een succes van globalisering noemt.
‘Maar de opkomst van de middenklasse in China en India is gekocht tegen de prijs van de-industrialisatie in West-Europa en Noord-Amerika, van veertig jaar inkomensstagnatie in West-Europa en Noord-Amerika en van sterk oplopende klassentegenstellingen. Tegen de prijs van toenemende inkomens- en vermogensongelijkheid in West-Europa en Noord-Amerika, en van stokkende sociale stijging in West-Europa en Noord-Amerika.
‘Tegen de prijs van veel politieke onvrede die, helaas, vooral wordt gemobiliseerd door xenofoob rechts-populisme – doordat de sociaal-democratie de klassenstrijd heeft afgezworen en alleen nog maar aan identiteitspolitiek doet.
‘En – last but not least – tegen de prijs van een planeet die naar de verdommenis gaat. En dat laatste argument is natuurlijk gewoon het belangrijkste. We gaan met z’n allen naar de klote. Onze vervuiling vindt plaats in China. Dat kan niet zo doorgaan! Daar moeten we echt mee stoppen. Goedschiks of kwaadschiks. Dat is de les van corona. En ik vrees met grote vreze dat we die les niet gaan leren. Dat we zullen moeten wachten tot de volgende epidemie plaatsvindt. En ik voorspel je: die gaat onherroepelijk plaatsvinden.’
Dus mijn vraag – ‘hoe moeten we mensen helpen en opvangen die nu onverzekerd zijn of geen loon ontvangen’ – dat ziet u als het plakken van noodpleisters op de diepe wond van globalisering?
‘Het is symptoombestrijding, en heel erg belangrijke symptoombestrijding! Het is hard nodig. Maar we moeten beseffen dat het niet de oplossing is.
‘Het onderliggende probleem is de global supply chains, de mondiale productieketens. Dat is het probleem. Die zijn te complex. We weten bijvoorbeeld dat een Mercedes-Benz uit 2300 onderdelen bestaat. Die worden over de hele wereld gemaakt. En een groot deel daarvan, met name de simpele onderdelen – tandwielen, kogellagers – worden gemaakt in China.
‘Die worden vervolgens via goedkope, fiscaal gesubsidieerde stookolie in grote hoeveelheden per containerschip naar Europa en de VS getransporteerd. Met alle vervuiling van dien. Daar moet mee gestopt worden. We zien nu de kwetsbaarheid daarvan. Economisch gezien is het enorm fragiel, en we weten al dat het ecologisch heel kwetsbaar is.’
Nu nog even advocaat van de duivel: hoe wordt een pandemie voorkómen door minder globalisering van de productie?
‘Omdat je het dan lokaal kunt houden. Het wordt daardoor geen pandemie. Dat is de definitie van een pandemie: een wereldwijde verspreiding van een besmettelijke, voor mensen bedreigend virus. We zullen altijd virussen houden, die zijn al zo oud als de mensheid. Virussen horen bij ons. Maar dat een pandemie, één virusstam, erin slaagt om mondiaal het Bruto Binnenlands Produkt met procenten naar beneden te laten gaan? Dat heeft alles te maken met die global supply chains.’
Tot slot toch nog even over die ‘pleister’: wat moeten we in elk land doen voor mensen die niet verzekerd zijn, of die geen doorbetaald verlof hebben?
‘Uitkeringen. Hoppa. De overheid moet dat doen; die is het aan haar burgers verplicht om in een vangnet te voorzien. Net zoals de ECB heeft aangekondigd voor Europese banken te zullen doen: honderden miljarden euro’s om te voorkomen dat banken failliet gaan. Wat mij betreft zijn overheden er niet voor verwende bankiers, en wel voor arme horecawerknemers.
‘Alleen, verlies niet het zicht op het onderliggende probleem. Verlies je niet in symptoombestrijding. Want dat is wat we straks gaan doen, vrees ik – we zien het als ‘een incident’. Maar dat is het niet. Dit is een structureel kenmerk van het hyperkapitalisme.’
Beeld: Alexandra Koch
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
