De oorlog in Oekraïne wordt gevoerd met tanks en bommen, maar – zoals altijd in de geschiedenis – ook met (des)informatie. De Russische staatszenders RT en Sputnik verspreiden massaal Poetins propaganda in de EU. Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, opperde een verbod op een aantal Russische staatsmedia in de EU. Nederlandse providers volgen Europese sancties tegen Rusland inmiddels door de sites van RT en Sputnik te blokkeren.
Het verbieden van hele zenders staat echter op zeer gespannen voet met de grondrechten van vrije pers en vrije meningsuiting. De Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) is dan ook fundamenteel en principieel tegen de ban. Een gesprek met Thomas Bruning, secretaris van de NVJ: “Het is niet aan de overheid, en zeker niet zonder parlementaire beslissing of rechterlijke toetsing, om zo’n blokkade op te werpen. Er zijn betere en veel minder zware middelen om de – terechte – zorgen die er zijn over deze kanalen het hoofd te bieden.”
Door wie zijn RT en Sputnik eigenlijk in de ban gedaan: door techbedrijven als Meta en YouTube, door providers of door de EU?
“Als je nu gaat zoeken naar RT of Sputnik, dan vind je helemaal niets meer. Het is veel harder gegaan dan veel mensen denken. Het begon met sociale-mediabedrijven, maar inmiddels is er al een Europese verordening van kracht die voetstoots wordt toegepast in Nederland. De ACM [autoriteit consument en markt, red.] volgt en zegt: dit valt conform de Europese verordening onder het vakje misleiding**. Deze zenders worden door providers niet meer doorgezet en als je het wel doet, ben je strafrechtelijk in overtreding.”
Is die verordening al langer geleden ingevoerd en wordt die nu toegepast nu het oorlog is? Of is het een heel recente verordening?
“Dat is ook ons nog niet precies duidelijk. Maandag hebben wij overleg of we hiertegen een gerechtelijke procedure kunnen starten. Omdat wij principieel, fundamenteel, van mening zijn dat dit niet kan. Het is niet aan de overheid om zo’n blokkade op te werpen. Wij vinden dat er veel betere en veel minder zware middelen zijn om het hoofd te bieden aan de zorgen over deze kanalen – zorgen die overigens zeer terecht zijn, RT is gewoon een propagandazender.
“Maar het past niet in onze rechtsstaat om nieuwsmedia, informatiekanalen en nee, zelfs geen propagandazenders als RT en Sputnik te blokkeren. Let op: ik zeg heel duidelijk niet dat RT en Sputnik onafhankelijke nieuwskanalen zijn – dat zijn het niet. Maar het is tegelijkertijd uiterst zorgelijk dat de staat kan bepalen wat een burger wel of niet tot zich mag nemen.
“Verbieden kan op het moment dat het zou gaan om strafbare zaken zoals kinderporno of oproepen tot geweld. Maar als het gaat over zenders die een bepaalde versie van de waarheid verspreiden, kom je duidelijk op het hellende vlak. Dan kun je morgen, noem maar eens wat, een Turkse staatszender in de ban doen en overmorgen weer een ander kanaal dat volgens onze overheid onder invloed staat van een bepaald land. En voor je het weet ben je zelf de censuurstaat die bepaalt wat jouw inwoners wel of niet mogen zien.”
Deze week las ik de tegenwerping van journalist Robert van der Noordaa: “We zien het als een soort media, maar het zijn gewoon wapens”. Hoe wegen jullie dat argument?
“Alle informatie in oorlogstijd is een wapen of kan zo gebruikt worden. Maar dat geldt net zo goed voor de informatie die er van Oekraïense zenders komt. Het is glashelder dat je altijd, en in oorlogstijd helemaal, heel erg kritisch moet zijn op alle informatie die op het internet verspreid wordt. Maar de oplossing is niet om alles dan maar te verbieden.
“Het gevaar is dat het er – zeker in oorlogstijd – toe kan leiden dat er steeds meer kanalen worden verboden. Dat langzaamaan het licht uitgaat. Het gevaar is ook dat deze bemoeienis direct vanuit de overheid komt. Dat het niet, zoals bij andere zaken rond vrije meningsuiting, de onafhankelijke rechter is die toetst en oordeelt. Juist in dit soort tijden moeten we heel erg waken dat de vrije toegang tot informatie er blijft.”
Je benadrukt het verschil tussen een overheid die vooraf zenders afsluit en een onafhankelijke rechter die achteraf op inhoud toetst?
“Ja. En dan nog is het absoluut een dilemma dat het begrip ‘desinformatie’ ook door een rechter heel moeilijk te toetsen is. Wanneer is iets nou precies misleidend? Wanneer is iets klinkklare onzin en wanneer is het dan ook strafbaar? Dat is niet eenvoudig. Toch vind ik dat áls je al de discussie aan zou moeten gaan over strafbaar stellen of verbieden van bepaalde media, je nog steeds moet beginnen met een duidelijk, door het parlement gesteld kader. Laat de Nederlandse wetgever de kaders geven, laat de onafhankelijke rechter toetsen. En dit is niet eens langs het Nederlandse parlement gegaan, maar lijkt zo vanuit Europa te zijn verordonneerd.”
Is het niet vreemd dat een organisatie als de NVJ nu verwoed op zoek moet naar de basis waarop zenders in Nederland geblokkeerd zijn? Dat zou toch, als er zo’n ingrijpend verbod is, op z’n minst stevig gegrond en transparant moeten zijn?
“We hebben absoluut onvoldoende zicht op hoe dit zó snel vanuit Europa toegepast kon worden. Daar hebben we op korte termijn een gesprek over bij het ministerie van OCW en we bereiden ons voor op een juridische procedure. Meer dan constateren dat er zenders uit zijn gezet en dat er gerefereerd wordt aan een Europese verordening, kan ik je nu niet geven.”
Wat betekent dit voor de rest van de wereld? Als wij ineens zo makkelijk Russische zenders uit de lucht trekken, kan ik me voorstellen dat dictatoriale regimes overal in hun handen wrijven.
“Ja natuurlijk. Dit is echt het allerslechtste om te doen. Het geeft geen enkele mogelijkheid meer aan Nederland om ooit nog iets te kunnen zeggen over de zorgen rond de persvrijheid in autoritaire landen. We dragen nu zelf actief bij aan de idee dat je informatie mag censureren. Ook daarom vind ik dit ronduit alarmerend.”
De NVJ stelt dat er veel betere mogelijkheden zijn om de gevaren van desinformatie tegen te gaan. Hoe?
“In de eerste plaats – journalisten en alle onafhankelijke media moeten laten zien wat misleidende informatie is, wat de context is van berichten, en van wie informatie afkomstig is. Wij moeten mogen laten zien: ‘dit is wat de burgers in Rusland nu te zien krijgen’.
“En áls een overheid meent dat zij desondanks toch nog bepaalde kanalen wil verbieden, dan alleen nadat ons parlement democratisch heeft vastgesteld wat de kaders zijn van ‘schadelijke en strafbare misleiding’, en vervolgens toetsing van de onafhankelijke rechter.
Maar wat er nu gebeurt – deze heel snelle uitschakeling van zenders zonder een rechter, zonder duidelijke grondslag – nogmaals, dat is heel erg zorgelijk.”
** [UPDATE 11 maart, 18:05̈ uur] Inmiddels via de NVJ meer informatie:
Het besluit is gebaseerd op artikel 215 van het werkingsverdrag van de EU, die het toestaat om economische boycotmaatregelen uit te vaardigen, en die (in de uitleg van de EU) dus ook op media als economische dienst gericht kunnen zijn.
Op basis van dit artikel is door de Raad van ministers een verordening / een sanctiebeschikking uitgevaardigd die de doorgifte van RT en Sputnik verbiedt, zowel op alle digitale niveaus.
Dat betekent dus dat daarmee het beginsel van netneutraliteit, waar de ACM op toeziet, doorbroken wordt door deze speciale verordening (lex specialis principe) op basis waarvan de ACM en haar Europese evenknie besloten heeft om providers op te dragen de zenders te blokkeren.
Dat is dus niet -zoals ten tijd van het artikel nog verondersteld – vanwege het misleidingsprincipe, waar de ACM voor moet waken.
Verder is het dus de grote vraag of deze maatregel wel op deze basis genomen had mogen worden, nu het gaat om media, waar natuurlijk andere grondwettelijke waarborgen voor gelden, dan voor een willekeurige andere dienst.
Voorts is de vraag of de maatregel, conform art. 11 van het Europese handvest, wel proportioneel is. Een beperkt toegankelijk houden, zodat tenminste het publiek / journalistiek nog toegang zouden kunnen krijgen voor verslaglegging, had veel logischer geweest en meer in lijn met de (Europese) grondwet.
Tenslotte wordt gezegd dat Russia Today , als direct geraakte partij door de beschikking inmiddels in beroep is gegaan tegen de beschikking. Een degelijk beroep kan alleen worden gedaan door direct belanghebbenden, dus de NVJ zal samen met sommige kleine providers en andere journalistieke en digitale grondrecht-partijen waarschijnlijk een andere route gaan onderzoeken om dit besluit aan te vechten. Daarbij is ook nog de vraag of we een zaak via de Europese federatie of hier in Nederland gaan starten.
[Update 10 mei 2022] Staatsecretaris Uslu houdt vast aan het verbod op de Russische zenders, blijkt uit haar schriftelijke beantwoording van Kamervragen. De NVJ blijft zich ertegen uitspreken, om de redenen die NVJ-secretaris Thomas Bruning in het interview hierboven noemt – vanuit de principiële verdediging van de persvrijheid en vanuit zorg om een snel doorgevoerde inperking daarvan zónder tussenkomst van de rechter.
Bruning laat in een reactie aan Villamedia weten dat er samen met andere partijen een klacht voorbereid wordt voor het Hof van Justitie van de Europese Unie in Luxemburg. De NVJ verwacht volgende week meer duidelijkheid te kunnen geven.
Foto: tv-beeld uit redevoering door Putin, via Depositphotos.com
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
