‘Wij wensen India toe dat het ook voor komende generaties een land zal zijn waarin plaats is voor alle Indiërs, ongeacht hun geloof, afkomst of sociale positie. Een land waarin iedereen zijn stem kan laten horen, van de toppen van de Himalaya tot aan de kustvlaktes van Kerala.’

Half oktober bracht koning Willem-Alexander een staatsbezoek aan India. In zijn toespraak tijdens een staatsbanket in het presidentieel paleis, klinkt kritiek door op het toenemende hindoe-nationalisme in het land. Want net als in Europa, de VS, Brazilië, de Filippijnen en elders is ook in India het rechts-nationalisme in opkomst.

Victor van Bijlert (1955) vertelt wat er aan de hand is in de grootste seculiere democratie ter wereld. Hij is universitair docent Indiase religies en Sanskriet aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Begin deze eeuw werkte hij in Calcutta, waar hij direct met het hindoe-nationalisme werd geconfronteerd.

Van Bijlert: ‘Het huidige hindoe-rechts bestaat al sinds begin jaren ’20. De tekst waar hindoe-nationalisten altijd naar teruggrijpen is een boekje van ene meneer V.D. Savarkar uit 1920, genaamd Hindutva, oftewel ‘hindoe-heid, het hindoe-zijn’ – naar die titel wordt de beweging vaak genoemd. Dat werk geeft aardig weer hoe ze ertegenaan kijken: India is het heilige land van de hindoes. Andere religies, zoals de islam en het christendom, horen daar niet in thuis. Als Indiër hoor je naar heilige plaatsen in India te kijken, maar christenen kijken naar Jeruzalem of Rome en moslims naar Mekka, dus die zijn niet loyaal aan India – dat is eigenlijk de strekking. De ideologie is dus absoluut niet seculier.

‘Het is moeilijk te zeggen in hoeverre er in de kern sprake is van een werkelijk oprecht geloof: het hindoeïsme gaat meer om het belijden, conformisme, dan om geloven. Hindoe-nationalisten legitimeren er geen grote principes als gewetensvrijheid of vrijheid van meningsuiting mee, zoals dat hier soms wel gebeurt met een beroep op onze ‘joods-christelijke wortels’. Het gaat vooral om de esthetiek, het nationale gevoel. Het lijkt in dat opzicht meer op het nazisme of, voor mijn part, het sociaalrealisme van Stalin.’

Televisiecamera

‘Ik weet niet precies hoe ver mijn eigen ervaringen ermee teruggaan, maar ik denk zelfs al tot mijn studententijd. Ik studeerde Indologie in Leiden. De opleiding was voor het grootste deel gericht op het Sanskriet, maar ik wilde eigenlijk ook een moderne taal leren, dus ik ging er Hindi bij studeren. Door de lectuur uit de jaren ’50 en ’60 die we te lezen kregen, korte verhalen in het Hindi, begon me eigenlijk al een beetje te dagen dat er steeds een soort chauvinisme in terugkwam.

‘Ik wist toen nog niet alle ins en outs van dat verschijnsel, maar ik herinner me nog een lezing in de jaren ’70 van een bekende Hindi-schrijver bij een Surinaamse groepering in Nederland. Dat gebeurde destijds wel vaker: in Suriname wonen veel hindoestanen, mensen van wie de voorouders uit India komen, en ongeveer driekwart van hen is hindoeïstisch. Die schrijver vertelde toen dat de Mahabharata (een episch gedicht over een grote veldslag, doorgaans gedateerd tussen de vierde eeuw voor en de tweede na Christus, red.) heel oud was, wel zeker vijfduizend jaar, en dat er op de plek waar die veldslag plaats had gevonden archeologische opgravingen waren gedaan. Daarbij zouden ze een vijfduizend jaar oude televisiecamera hebben opgegraven. Zo was volgens hem dan ook verklaard waarom een van de sprekers in het epos aan de koning kon vertellen wat er op dat moment op het slagveld plaatsvond, kilometers verderop: ‘televisie’, zoals het ook in het Sanskriet wordt genoemd, betekent ‘ver zien’.

‘Dan kan je zeggen: ja, dat is onzin. Maar in die tijd waren er een aantal toch wat goedgelovige, wat chauvinistisch ingestelde, zich onzeker voelende hindoes, die dat wel slikten. En ik weet dat er tijdens die lezing een Surinaamse, linkse activiste heel erg begon schreeuwen: “Dit is allemaal onzin, dit is allemaal rechtse bullshit die u hier aan het verkopen bent!” Zij wist heel goed waar deze verhalen vandaan kwamen.’

‘Indiase waarden’

‘Pas veel later kwam ik er direct mee in aanraking. In 2000 nam hier de werkgelegenheid af, gezien de bezuinigingen op de Indologie in Nederland – toen al. Ik kwam eigenlijk al vrij vaak in India, ik was er ieder jaar zeker wel een paar maanden. In Calcutta, waar mijn vrouw vandaan komt, kwam ik te werken op een managementinstituut. Op de campus daar waren een aantal onafhankelijke opleidingsinstituten. De club waarbij ik aan de slag ging, was eigenlijk een semi-private instelling: er werd lesgegeven aan studenten van het managementinstituut zelf, maar er werden vooral cursussen gegeven aan managers uit de publieke sector en het bedrijfsleven. Ik heb er ook wel eens hoge ambtenaren lesgegeven.

‘Naar buiten toe heette het dat de cursus die ik gaf om ‘Indiase waarden’ ging. Die waren gebaseerd op de filosofieën van vier moderne Indiase denkers: Rabindranath Tagore, Sri Aurobindo, swami Vivekananda en Mahatma Gandhi. In wezen liberaal denkende hindoes, dus ik dacht: nou ja, geen probleem. Maar dat bleek uiteindelijk alleen maar een front te zijn. Weliswaar werd over deze denkers onderwezen, maar ze werden gepresenteerd alsof ze eigenlijk een soort voorlopers waren van een vrij harde hindutva-agenda.

‘Kijk, als je aan die managers de leer van karma uitlegt, dat ze allemaal goede dingen moeten doen en dat dat helpt voor het vergroten van de productie, afijn, al dat soort managementpraatjes, dat wordt hier ook door New Age-achtige managementgoeroes verkondigd – het is ongeveer hetzelfde. En de lesboeken waarin dit soort business-ethiek op de vier Indiase denkers werd geprojecteerd, waren eigenlijk ook wel goed te lezen. Ik zag daardoor in eerste instantie niet in dat de auteur van deze boeken een hindutva-propagandist was.

‘Uiteindelijk kreeg ik door wat het managementmodel was dat er werd verkondigd: de leider beveelt, de volgeling gehoorzaamt. Het is Führer befiehl, wir folgen dir. Weliswaar met een hoop mooie prietpraat eromheen, over karma en allerlei verheven gedachtes, maar het is gewoon fascistische bullshit.’

Fascistische staat

‘Zo moest ik eens een meerdaagse cursus geven aan ambtenaren. Het hoofd van dat centrum verzorgde toen ook een les, waarin hij vertelde hoe de politieke problemen van India opgelost moesten worden. Dat was volgens hem vrij simpel: je stuurt het parlement naar huis, je schort de grondwet op en je wijst wijze mannen aan die – dienstbaar aan het volk – bevelen gaan geven hoe de zaak in elkaar gezet moet worden. Nou, ik kan me geen beter model van een fascistische staat voorstellen dan dat.

‘Overigens kwam datzelfde hoofd ook eens zeer teleurgesteld – en veel eerder dan gepland – terug uit Duitsland. Hij dacht dat hij daar tijdens een lezing op een business school rustig over de Führer en het Führer-model zou kunnen spreken. Maar dat bleek toch niet zo te zijn, dat slikten de Duitsers niet meer.

‘Van die cursusdag ben ik me rot geschrokken. De cursisten zouden die middag ook een gesprek hebben met de gouverneur van West-Bengalen, terwijl het hoofd van het centrum in feite had voorgesteld dat de problemen in India opgelost moesten worden met een staatsgreep. En ik was verantwoordelijk voor die cursus, dus het kon opgevat worden alsof ik dit als Nederlander ook ondersteunde. Bij de verslaglegging heb ik m’n eigen rol vrijwel helemaal weggeschreven, dat ik alleen maar het een en ander coördineerde, en zijn rol breed uitgemeten. Ik maakte me vooral zorgen over de reactie van de deelstaat als ze ervan zouden horen, want in de nationale regering zat de BJP al: de rechtse, hindutva-georiënteerde partij van de huidige premier Modi.

‘Mijn tweejarige contract met deze club liep gelukkig al bijna af. Na afloop heb ik nog een jaar bij andere, veel sympathiekere managementinstellingen gewerkt, waar ik ook Indiase waarden doceerde. Het was overigens wel nodig om collega-academici in Calcutta ervan te overtuigen dat ik geen extreemrechtse, hindoe-nationalistische agenda voorstond.’

Hindutva-golf

‘India is tot laat in de jaren ’80 gedomineerd door de Congrespartij, een min of meer seculiere partij die de onafhankelijkheid heeft helpen bevorderen. Maar na tientallen jaren wanbestuur had de bevolking er genoeg van. In 1992 was de Congrespartij weliswaar nog aan de macht, maar werd die hele hindutva-golf al heel duidelijk zichtbaar. In december van dat jaar werd de Babri Masjid, een moskee in Ayodhya, verwoest. Daar is een heel politiek circus aan voorafgegaan, met grote optochten door het hele land. Belangrijke politici van de BJP stonden allemaal te oreren op praalwagens: ze eisten dat een Ram-tempel in ere hersteld moest worden en dat die moskee weg moest.

‘Dat was nooit eerder vertoond, dat een moskee met de grond gelijk gemaakt werd door hindoe-activisten. Alle kopstukken van de BJP waren daar gewoon bij aanwezig. De beelden werden gecensureerd vertoond op de Indiase televisie, maar CNN was er ook en hun opnamen werden vertoond in Pakistan en Bangladesh. Een paar uur later had je in Dhaka al massale rellen van moslims tegen hindoes, waarbij hindoetempels in brand werden gestoken.

‘Nadat die moskee in 1992 in elkaar was geslagen, voerden activisten vanuit alle delen van het land geconsacreerde – gewijde – bakstenen aan naar Ayodyha om daar die tempel te gaan bouwen. Ze zijn ook goed internationaal georganiseerd: zelfs vanuit Nederland zijn met een KLM-vliegtuig geconsacreerde bakstenen verstuurd, maar ook vanuit de Verenigde Staten, Engeland – eigenlijk alle delen van de wereld. Overigens de tempel nog steeds niet afgebouwd.

‘Tien jaar later, in 2002, ging een groep hindoeïstische pelgrims uit datzelfde Ayodhya met de trein terug naar Gujarat. De lezing is dat er op de perrons van verschillende tussenstations spanningen ontstonden met moslims. Op een gegeven moment zijn een aantal wagons in brand gevlogen, in een gebied waar vrijwel alleen moslims wonen. Er zijn 58 mensen levend verbrand. Men zegt dat die trein door moslims in brand is gestoken, door molotovcocktails naar binnen te gooien. Maar dat is nooit echt met zekerheid aangetoond. Er zaten spijlen voor de ramen van de wagons, daar kon je niets doorheen gooien. Of misschien wel. Ik weet het niet.

‘Binnen 24 uur stond heel Gujarat in brand. De Vishva Hindu Parishad, een hindutva-organisatie, had onmiddellijk z’n gewapende troepen opgeroepen om overal moslimwijken aan te vallen. Er zijn meer dan duizend doden gevallen – overigens ook hindoes, niet alleen moslims. Tienduizenden moslims zijn uit hun huizen verdreven en in kampen opgesloten. Ze hebben nooit meer terug kunnen keren – hindoes hebben hun huizen overgenomen.’

Slachtofferverhalen

‘Het bleek dat de baas van het instituut waar ik werkte er volledig achter stond dat moslims bij die pogroms geliquideerd zouden worden. Zelfs ambtenaren die sympathiseerden met zijn politieke agenda zeiden: dit is wel heel erg, tegen deze massamoorden moet je je eigenlijk uitspreken. Maar hij zei: “Nee, dat doe ik niet, want wij hindoes zijn eeuwenlang door moslims onderdrukt en nou slaan we een keer terug.”

‘Dat is gewoon helemaal niet waar. De moslims in India hebben niets met de vroegere moslimveroveraars te maken. Ten eerste omdat de meesten van hen oorspronkelijk uit de hindoe-onderklasse komen. Zij werden volgens onderzoeker Richard Eaton door soefi moslims ingehuurd om jungle tot landbouwgebied te bewerken en hebben zich, uit een soort dankbaarheid, tot het soefisme bekeerd. Dat was voor hen ook een van de mogelijkheden tot opwaartse sociale mobiliteit. En de grote moslimveroveraars uit Afghanistan huurden voor hun oorlogen tegen de Iraanse vorst gewoon hindoesoldaten in, terwijl die niet eens tot de islam werden bekeerd.

‘India is weliswaar altijd door Afghanistan onder de voet gelopen, maar het idee dat dit om een islamitische veroveringsoorlog ging, is gewoon niet waar. Toch is dat wel wat hindoe-nationalisten constant beweren, vooral tegenwoordig. Fascisten presenteren zich dan ook altijd als slachtoffer. Voor veel slachtofferverhalen ben ik inmiddels allergisch geworden, want ik hoor er voortdurend fascistische ondertonen in.’

Echt iets veranderd

‘Narendra Modi was tijdens de pogroms de premier van de deelstaatregering van Gujarat. Hem wordt verweten dat hij de rellen heeft aangezwengeld, of in ieder geval niet heeft gestopt. Het was dan ook een schrikbeeld dat hij ooit nog premier zou worden, maar dat is helaas toch gebeurd. Gewelddadigheid ligt in India altijd op de loer, maar er is nu wel echt iets veranderd. Studenten die protesteren worden als ‘anti-national’ aangemerkt, hun hele studentenclub wordt opgeheven en tegenstanders van Modi worden in de gevangenis gezet. Er zijn een aantal intellectuelen in het openbaar vermoord, ook journalisten. In de deelstaat Uttar Pradesh worden mensen uit lage kasten of moslims die ervan verdacht worden koeien te vervoeren, op straat doodgeslagen. En iedereen applaudisseert. In een andere deelstaat die in handen is van de BJP, is een islamitische gastarbeider door een hindoe doodgeslagen en in brand gestoken. Dat heeft ‘ie gefilmd, op Facebook gezet en daarop krijgt hij veel applaus en likes. Dat alles was vroeger anders. De morele rem lijkt los.

‘Er zijn inmiddels behoorlijk wat zorgen over het verlies van de democratie in India. Het belangrijkste hoopvolle element is dat de grondwet in India een vrij stevig seculier fundament heeft, met de burgerrechten voorop. Modi heeft letterlijk gezegd dat hij de grondwet als heilige schrift beschouwt. Ik denk niet dat hij dat helemaal meent, maar je kan hem eraan houden. Die grondwet moet met hand en tand verdedigd worden.’

Tulsi Gabbard

‘Internationaal zoeken hindutva’s altijd wel op de een of andere manier legitimering voor hun agenda. In de VS wordt de Democratische presidentskandidate Tulsi Gabbard financieel gesteund door welgestelde Indiërs. Je kunt foto’s vinden dat ze zelfstandig op bezoek gaat bij Modi en dat ze ‘m in de VS ontvangt en een krans om z’n hals legt. Het geeft wel aan dat ze sympathie voor hem heeft. Hillary Clinton moet niets van Gabbard hebben, maar van Bernie Sanders krijgt ze dan weer steun. Misschien kijkt hij niet verder dan z’n neus lang is, maar ik heb daar wel problemen mee.

‘Waar ik me zorgen over maak, is dat de hindutva-agenda in Europa heel makkelijk verkocht kan worden als een soort New Age-achtige gedachte. Daar kun je allerlei mooie dingen bij denken, maar er zit altijd een autoritaire ondertoon in: het propageert autoritaire verhoudingen en het opschorten van rationaliteit. Neem zoiets als de Wereld Yoga Dag, dat is een initiatief van de BJP in een poging om Indiase cultuur te promoten: dat ze tolerante Indiërs zijn, mooie dingen te bieden hebben, dat is het beeld dat ze willen laten zien. Ze proberen het heel onschuldig voor te stellen. Misschien dat ik er vooral zelf allergisch voor ben geworden hoor, maar ik vind dat je waakzaam moet blijven: de hindutva-agenda wordt veel subtieler binnengesmokkeld dan bijvoorbeeld de radicale islam – dat herken je van een kilometer afstand al.

‘Ik vind het belangrijk om dit verhaal te vertellen. Want hoewel India misschien ver van ons bed is, is het ook weer niet zo ver van je bed als je zou denken. Zeker tegenwoordig. Als in India de democratie verloren gaat, heeft dat ook hier repercussies. Ik vind dan ook dat je altijd antidemocratische tendensen moet ontmaskeren waar je ze ziet. En altijd tegengeluid moet bieden.’