Behoren secularisme en de emancipatie van het individu wel tot de linkse traditie? In dagblad Trouw zet Ger Groot vraagtekens bij deze claim in het Vrij Links-manifest. ‘Een liberale erfenis is dat inderdaad, en ja: ooit stak er in het liberalisme iets vooruitstrevends. Maar dan wel voor de burgerlijke kringen van ‘ons soort mensen’. Als íets de sociale beweging kenmerkte, dan was het het principe van solidariteit’. Kortom, de strijd van links moet volgens Groot niet gaan over secularisme, maar over ‘de strijd om betere economische omstandigheden’.
De vraag is echter of betere economische omstandigheden mogelijk zijn zónder de emancipatie van het individu. Recent onderzoek gepubliceerd in Science Advances suggereert van niet. Een analyse van economische ontwikkelingen in verschillende landen gedurende de twintigste eeuw, laat zien dat secularisering voorafgaat aan economische groei. Het idee dat mensen minder religieus worden als gevolg van betere materiële omstandigheden lijkt hiermee serieus te worden weersproken; het is eerder andersom.
Nu is secularisering volgens de onderzoekers niet aan te wijzen als enige oorzaak van economische groei; opleiding en bovenal tolerantie van individuele rechten lijken de ultieme aanjagers van economische vooruitgang – vooral de rechten van vrouwen die hen een grotere rol in het arbeidsproces geven, zoals scheidings- of abortusrecht, zijn belangrijke factoren. Gezien de traditionele opvattingen van veel grote godsdiensten over deze onderwerpen lijkt de rol van secularisering hier echter ook vrij vanzelfsprekend.
Het verband zou niet verrassend moeten zijn. Hoe meer een samenleving kan vertrouwen op de inzet, creativiteit en denkkracht van haar inwoners, hoe groter de kans op innovatieve ideeën. Maar ook wordt zo de kans groter dat die ideeën herkend worden en in de praktijk succesvol uitvoering krijgen, met alle positieve effecten op de economie tot gevolg – om nog maar te zwijgen over innovatieve ideeën op gebieden als gezondheidszorg of duurzame energie.
Een samenleving die stevig door dogma’s beheerst wordt, staat hier haaks op. Wie bijvoorbeeld veel denkcapaciteit gebruikt om het begaan van een zonde te voorkomen, houdt minder mentale ruimte en energie over om na te denken over een onderwerp als technologische verandering. Sterker nog, dogma’s zorgen ervoor dat sommige essentiële gedachten niet eens mogelijk zijn. Wie de evolutietheorie niet accepteert, sluit zichzelf buiten van de ontwikkelingen in vakgebieden als evolutiebiologie. Als een hele samenleving dit zou doen, wordt die afhankelijk van andere samenlevingen om de vruchten te plukken van nieuwe inzichten op het gebied van bijvoorbeeld landbouw of gezondheidszorg – en de eventuele economische voordelen daarvan.
Secularisering, emancipatie van het individu en betere economische omstandigheden gaan dus hand in hand. Nu bestaat het leven uit meer dan economische voorspoed, maar het is wel een voorwaarde om ook de omstandigheden van de mensen onderaan de maatschappelijke ladder te kunnen verbeteren. Naast ethische afwegingen als solidariteit, kan daar ook pragmatisch naar gekeken worden: het is in het belang van de hele samenleving als de denkkracht van alle inwoners zo goed mogelijk benut wordt. Wat als het innovatieve idee dat een land vooruit kan brengen verloren gaat, omdat de potentiële bedenker ervan gehinderd wordt door zaken als ziekte, de zware taak om voor een naaste te zorgen, pech, of een gebrek aan financiën om een gedegen opleiding te volgen? Om dezelfde redenen moet ook voorkomen worden dat diegene gehinderd wordt door dogma’s; zowel in het eigen denken, als hinder door de dogmatische opvattingen van mensen in de omgeving.
Voor een gezonde samenleving is het dus allereerst nodig dat iedereen de vrijheid heeft om anders te denken en gevestigde opvattingen in twijfel te trekken; de vrijheid om de eigen inzichten te delen met anderen, zodat het beste idee kan winnen. Dat is de beste manier om solidariteit met degenen die het ’t minst getroffen hebben economisch te garanderen, zodat ook hun vrijheid – mentaal en materieel – mogelijk is.
Dat is een strijd die altijd gevoerd moet blijven worden, ook in Nederland. Tegen onderdrukking. Voor emancipatie. Voor gewetensvrijheid. Voor solidariteit.
Is er iets linkser dan dat?
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
