‘Ketters, ongelovigen, afvalligen: welkom in Amsterdam.’ Een luid gejuich stijgt op in debatcentrum De Balie als burgemeester Femke Halsema zaterdagochtend 31 augustus het Celebrating Dissent-festival opent. Haar woorden maken grote indruk op de aanwezigen. Niet verwonderlijk: de vele seculiere activisten die dit weekend zullen spreken, afkomstig uit meer dan veertig landen, hebben zelden tot nooit meegemaakt dat een politicus ze verwelkomt.
Het tweedaagse festival is georganiseerd samen met Maryam Namazie, voorvrouw van de Council of Ex-Muslims of Britain. Hoewel er ook wel degelijk aandacht is voor ander activisme, bestaat het overgrote deel van de sprekers uit ‘ex-moslims’: mensen die niet meer geloven in de islam waarmee ze zijn opgevoed en zich daar openlijk over uitspreken.
Het label ‘ex-moslim’ is hard nodig, legt Sarah Haider van Ex-Muslims of North America uit tijdens het festivalonderdeel ‘Touching the Holy Subject’: het verlaten van de islam is op veel plekken ter wereld illegaal – in dertien landen staat daar zelfs de doodstraf op. Om dat taboe te doorbreken en emancipatie mogelijk te maken, is het belangrijk mensen er bewust van te maken dat ex-moslims überhaupt bestaan en rechten hebben.
Meerdere fronten
Hoewel de noodzaak tot emancipatie in islamitische landen het grootst is, zal die hoogstwaarschijnlijk allereerst in een niet-islamitisch land tot stand komen. In islamitische landen zelf is er weliswaar een groeiende beweging van ex-moslims, maar de vaak heftige consequenties van openlijk ongeloof en blasfemie – in de ogen van sommigen hetzelfde – maken emancipatie ongelooflijk moeilijk. Daarom is het juist van belang dat ex-moslims in het Westen zich uitspreken; als zij ’t hier niet kunnen, kunnen ze ‘t nergens.
Halima Salat is ook een van de sprekers op het festival. Ze heeft een Keniaans-Somalische achtergrond en woont sinds drie jaar in Nederland. Gevraagd naar haar reactie op dit artikel, vertelt ze dat het ook in het Westen lastig is: ‘Ex-moslims moeten in Westerse landen op vele fronten vechten. Dat is ironisch, want het zijn de enige plekken waar ze werkelijk kunnen spreken. Fundamentalisten en fundamentalistische moskeeën roepen op dat ze dood moeten, vallen hun argumenten aan als ‘geestelijke gezondheidsproblemen’ en mobiliseren hun gemeenschappen om zichtbare ex-moslims te vermijden en te verstoten. Extreemrechts haalt onderdelen uit de kritiek van ex-moslims en gaat daarmee aan de haal om complete gemeenschappen weg te zetten als kwaadaardig, barbaars of achterlijk. Links houdt ex-moslims verantwoordelijk voor toenemende moslimhaat. Om dezelfde reden en om de status quo te beschermen, praten familie en vrienden niet meer met ze.’
Van fundamentalisten hoeven ex-moslims niets te verwachten. En ook extreemrechts is niet werkelijk geïnteresseerd in hun welzijn, of in het welzijn van hun nog gelovige familieleden van wie ze – ook als de verhoudingen slecht zijn – vaak nog zielsveel houden.
Linkse kramp
De steun van ex-moslims moet daarom van linkse en liberale kant komen. Maar daar blijft het te vaak stil. Op het Celebrating Dissent-festival is spreker na spreker dan ook verontwaardigd over de weigering van links – internationaal – om zich solidair met hen te verklaren. Het is de omgekeerde wereld: zo heeft Ex-Muslims of North America recent een onderzoek uitgevoerd naar de politieke opvattingen van de achterban. De resultaten worden binnenkort gepubliceerd, maar volgens oprichter Muhammad Syed beschouwt ruim negentig procent van de ex-moslims zichzelf als links. Niet zo gek voor mensen die vaak van dichtbij hebben ervaren hoe vrouwen en lhbt mensen het slachtoffer worden van oerconservatieve religieuze opvattingen. Dat de rest van links zich stilhoudt over hun onderdrukking, voelt dan ook als verraad.
Het is precies die kramp die deze situatie in stand houdt en verergert, zo zeggen meerdere sprekers. FEMEN-activiste Inna Schevchenko, oorspronkelijk uit de Oekraïne en nu in ballingschap woonachtig in Frankrijk, stelt zich regelmatig solidair op met de ex-moslims. Tijdens een interview met Ianthe Mosselman de dag voor Celebrating Dissent vertelt Schevchenko dat ze er regelmatig van wordt beschuldigd extreemrechts in de kaart te spelen: ‘Vaak horen we: oh, je zegt hetzelfde als de extreemrechtse xenofoben. Waarom help je die? Maar wat [extreemrechts] volgens mij het meest helpt, is onze stilte, want dan zijn zij de enigen die spreken […] Als de enige oppositie van extreemrechts komt, zullen mensen voor hen gaan stemmen, want ze begrijpen dat er een probleem is. Dus het is aan ons om een alternatief te bieden. Niet een fascistisch alternatief, maar een humanistisch alternatief, dat wel moedig genoeg is om te bekritiseren wat er mis is met deze ideeën, zónder mensen aan te vallen.’
Uit de talloze verhalen en zorgen die te horen zijn tijdens het festival, is eigenlijk maar één conclusie mogelijk: het is tijd voor links om veel duidelijker solidair te zijn met ex-moslims. Dat is strategisch slim, want het neemt extreemrechts de wind uit de zeilen: niet alleen door met oplossingen te komen voor reële problemen, ook omdat het véél moeilijker wordt mensen over één kam te scheren als je de diversiteit binnen ‘de moslimgemeenschap’ zichtbaar maakt.
Maar het is daarnaast een principieel punt: het is namelijk een ongelooflijke schande dat we ex-moslims niet alleen aan hun lot overlaten, maar ook nog eens het volle gewicht van de strijd tegen extreemrechts op hun schouders leggen. Hiermee helpen we actief mee aan hun onderdrukking, in plaats van aan hun zijde te staan en te vechten voor waarden die we delen – in de woorden van Eddy Terstall: de gewetensvrijheid, de vrijheid van levenspad en de vrijheid van liefdespad.
Beste kansen in Nederland
Dat Celebrating Dissent in Amsterdam plaats heeft kunnen vinden, biedt hoop. Het is een unieke gebeurtenis: de allergrootste bijeenkomst van ex-moslims ooit. Normaal komen ze niet verder dan slechts één panelgesprek – als debatcentra, media en universiteiten ze überhaupt al een podium durven te bieden. Dat de burgemeester – nota bene afkomstig uit een linkse partij – zich onomwonden uitspreekt voor de ketters, ongelovigen en afvalligen, is dan ook heel erg bijzonder en een zeer welkom, fris geluid.
Het zegt misschien wel dat Amsterdam, en in het gevolg daarvan Nederland, dé plek is die het meest voor de hand ligt om de emancipatie van ex-moslims écht tot bloei te laten komen. Want hoewel er ook in Nederland nog veel te weinig begrip is voor de situatie van ongelovigen, hebben we het hier, vergeleken met andere Westerse landen, eigenlijk zo slecht nog niet. Onze samenleving is veel minder gesegregeerd dan bijvoorbeeld Frankrijk, Engeland of België. In Amerika is de situatie van ex-moslims sinds het aantreden van Trump alleen maar verslechterd, zo vertellen ex-moslims uit de VS: daar heeft links zich volledig teruggetrokken uit het debat over de islam, bang om de xenofobe geluiden van de president en zijn aanhang te versterken.
Nederland is daarom het land met de beste kansen om de emancipatie van ex-moslims werkelijk tot bloei te laten komen. En dat zijn kansen die we niet mogen laten liggen. Het versterken van seculiere waarden – het normaliseren van het volledig verlaten van een religie – komt niet alleen ten goede aan ex-moslims, maar aan iedereen die zich niet wil laten ketenen door religieuze geboden, zoals de voorvechters van LHBT-rechten, feministen en andere liberale stemmen. Als hun geluid híér luider kan klinken, zal dat ook effect hebben in andere landen – alleen al door te tonen dat dit geluid bestaat en een plek verdient.
Daarom is het tijd dat links en liberaal Nederland – politiek, media, activisten en andere stemmen in het debat – zich veel sterker hard maakt voor deze mensen. Niet over hun hoofden heen, maar door het gesprek aan te gaan, te luisteren naar wat ze nodig hebben, door te helpen ze zichtbaar te maken.
Gaat dat verzet opleveren van conservatieve moslims? Uiteraard. Maar als je je door religieuze intimidatie uit het veld laat slaan, moet je je afvragen of je in de politiek, de media of in het activisme wel op de juiste plek zit. Het is tijd dat we eens wat moed laten zien op dit onderwerp. Talloze ex- (en liberale!) moslims riskeren alles dat ze hebben door zich uit te spreken. Het is aan ons om hun last enigszins verlichten, door ook eens wat risico te nemen.
Luisteren
Halima Salat: ‘Je kunt kritiek op ideeën en kritiek op mensen van elkaar scheiden. Het eerste behoort tot de vrijheid van meningsuiting, zelfs om religie belachelijk te maken. Het tweede is het haten van mensen. Ex-moslims begrijpen dat ook moslims onderling verschillende opvattingen hebben; ze begrijpen de strubbelingen van liberale moslims om hun religie met progressieve ideeën te rijmen en de tegenstand van conservatieve moslims met anti-vooruitgangsideeën. Ex-moslims snappen wat hervormers van de islam bezielt, maar zullen ook doorgaan met het aanwijzen van de kern van het probleem. Boven alles snappen ex-moslims de schade die de islam veroorzaakt, méér dan wie dan ook in het hele debat.’
In eerste instantie is het dan ook nodig dat politici, opiniemakers, journalisten, activisten en alle andere spelers op links überhaupt beseffen dat veel ex-moslims iets belangrijks te vertellen hebben. Zorg dat er goed zicht komt op de problematiek die zij ervaren, want zonder die inzichten zijn oplossingen überhaupt niet mogelijk.
Nodig bijvoorbeeld eens het Nederlandse platform Nieuwe Vrijdenkers uit voor een gesprek. In een interview op deze website doen ex-moslims ‘Aïcha’ en ‘Jabir’ vijf concrete voorstellen. Ook de bijdragen tijdens het Celebrating Dissent-festival, alle online terug te kijken, bieden veel inzicht. Verder laten ex-moslims steeds meer van zich horen via podcasts, YouTube, Twitter en andere sociale media – onderaan dit artikel zijn een aantal verwijzingen te vinden; hier is een schat aan verhalen en informatie te vinden, om over te schrijven of om te delen via sociale media. Een donatie om alle tijd, moeite en geld dat ze in hun activisme steken te helpen bekostigen – de meesten doen dit in hun vrije tijd – is erg welkom en een mooi hart onder de riem. En leg ook eens contact over de grens, bijvoorbeeld met de Council of Ex-Muslims of Britain (CEMB) of Ex-Muslims of North America (EXMNA), en probeer van hun inzichten te leren – zie ook de International Ex-Muslim Coalition voor organisaties over de hele wereld.
Durf dus vooral te lúísteren. Want de emancipatie van ex-moslims gaat er hoe dan ook komen, daar zorgen de vele dappere, vastberaden stemmen die zich steeds meer laten horen wel voor. Wij kunnen er alleen voor kiezen of we ze tegenwerken, en daarmee tegen de waarden ingaan die we zeggen te huldigen, of we kunnen onverschrokken voor die waarden gaan staan – ook al zullen we daarvoor aangevallen worden door fundamentalisten en hun apologeten.
Laten we ervoor kiezen solidair te zijn met ex-moslims. Laten we daar nú mee beginnen.
Met heel veel dank aan Halima Salat voor haar kritische blik op dit artikel en aanvullingen.
Foto: Ballonnenprotest tijdens Celebrating Dissent. De ballonnen staan symbool voor gevangen gezette of vermoorde vrijdenkers.
Ex-moslims online
Secular Jihadists for a Muslim Enlightenment – Podcast van ex-moslims Ali Rizvi en Armin Navabi. Zij spreken uitgebreid met activisten van over de hele wereld, maar gaan ook het gesprek aan met conservatieve gelovigen. Beiden zijn ook te volgen op Twitter: @aliamjadrizvi en @ArminNavabi.
Reason on Faith – Sohail Ahmad is eerder dit jaar ‘uit de kast gekomen’ als ex-moslim. Met zijn YouTube-kanaal benadrukt hij dat de dialoog vreedzaam plaats moet vinden: ‘Toon liefde en compassie naar moslims als je de waarheidsclaims van de islam bekritiseert. Zij zijn onze broeders en zusters in menselijkheid. Ga de dialoog aan met waardigheid. Daag ideeën uit. Wees authentiek.’
Lezing Sarah Haider: Islam and the Necessity of Liberal Critique – Sarah Haider vertelt over de weerstand die ze op (Amerikaans) links ontmoet en de noodzaak om islamkritiek te leveren. Sarah’s Twitterkanaal is @SarahTheHaider.
De succesvolle Twitter-hashtag #AwesomeWithoutAllah biedt een inkijkje in de internationale steun voor ex-moslims – en de weerstand die ze krijgen.
Ex-Muslim Somali Voices – Binnenkort te starten podcast van Halima Salat over de specifieke problemen waar ex-moslims uit Somalië tegenaan lopen, zowel in eigen land als in de diaspora. De podcast heeft ook een Twitterkanaal, net als Halima zelf.
Fay, the Most Gracious – YouTube-kanaal van de Brits-Bengaalse ex-moslima Fay Rahman. Fay is opgegroeid in een salafistisch gezin en droeg ooit een niqab. Fay’s Twitterkanaal is @angerspreadthin.
ExMuslim TV – YouTube-kanaal waar vele video’s van ex-moslims verzameld worden.
Abdullah Sameer – Ooit was Abdullah Sameer overtuigd moslim en oprichter van twee erg populaire islamitische websites; tegenwoordig is hij niet meer gelovig en maakt hij video’s over islam en aanverwante onderwerpen.
Hassan Radwan – Als je de islam verlaat, maar de rest van je familie niet, wat heeft dat voor emotionele gevolgen? Het is een van de onderwerpen waar Hassan Radwan op zijn YouTube-kanaal over spreekt. Zijn dochter is inmiddels ook ex-moslim en maakt video’s onder de naam Mimzy Vidz; zijn schoonzoon onder de naam Veedu Vidz.
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
