Het is woensdagavond om een uur of negen. Bij de Palmboom van Warschau, een kunstwerk in het midden van de Charles de Gaullerotonde, knielt een jonge vrouw naast een paar brandende kaarsjes. Op haar rug een rode bliksemschicht en de tekst ‘wypierdalać’, vrij vertaald: get the fuck out. Ze kijkt zichtbaar geëmotioneerd naar de vele protestborden die in de palmboom zijn achtergelaten. Wat een week geleden begon als een demonstratie tegen de nieuwe abortuswetgeving is uitgegroeid tot een volledige revolte. Of zoals de betogers het zelf zeggen: dit is een revolutie, en de revolutie is een vrouw.
Voor de tweede keer deze week ligt het verkeer in het centrum van Warschau plat. De Aleje Jerozolimskie, een van de grote verkeersaders van de stad en de plek van de Palmboom, is het domein van grote groepen demonstranten. De meesten zijn onder de vijfentwintig en veel ervan zijn jonge vrouwen. Iets verderop hebben ze de Sejm omsingeld, het lagerhuis. Daar bevindt zich op dat moment Jarosław Kaczyński, leider van de regerende, conservatieve PiS en tevens de machtigste man van Polen. Als het aan de demonstranten ligt, komt hij er die avond ook niet meer uit.
Een week eerder, op de avond van 22 oktober, gaat er onder veel gejoel een rookbom af voor het huis van Kaczyński in de wijk Żoliborz. Enkele honderden demonstranten hebben zich daar verzameld, uren na een uitspraak van het Constitutioneel Hof over aanscherping van de abortuswet. Ze zijn woedend.
Abortus is in Polen alleen in uitzonderlijke gevallen toegestaan, en met de uitspraak van het Hof dreigt een verdere inperking. Van de 1100 abortussen per jaar in Polen wordt veruit het grootste deel uitgevoerd wegens onomkeerbare schade aan de foetus. Ook dat recht zou nu vervallen. Uitgezonderd in gevallen van verkrachting of een gezondsheidsrisico voor de moeder komt er daarmee een de facto abortusverbod.
Het protest wordt georganiseerd door Strajk Kobiet (‘Vrouwenstaking’), een organisatie die in 2016 is opgericht in reactie op een eerdere poging om het abortusrecht in te perken. Dat wetsvoorstel werd, na grote demonstraties in heel Polen, verworpen. Nu, vier jaar later, werd een route gekozen via de rechtspraak. Een rechtspraak die de laatste jaren steeds verder onder controle van PiS is komen te staan. Hoewel het protest vreedzaam is, jaagt de politie de betogers met traangas van de straat.
Een dag later staan ze opnieuw voor het huis van Kaczyński. Alleen nu niet met honderden maar met duizenden. Marta Lempart, de strijdbare leider van Strajk Kobiet, klimt op een wit bestelbusje en overstemt elke oproep van de politie om de straat te verlaten door de menigte verder op te zwepen. Als de massa zich uiteindelijk in beweging zet, in een lang lint door Warschau trekt en de slogan ‘jebać PiS’ (‘fuck PiS’) die avond weerkaatst door de straten van niet alleen de hoofdstad maar ook andere Poolse steden, wordt voor het eerst voelbaar dat hier meer aan de oppervlakte komt dan woede over de abortuswetgeving alleen.
Blokkade van Warschau
Maandagmiddag. Een groepje demonstranten verzamelt zich op de stoep in de buurt van de palmboom. Strajk Kobiet heeft opgeroepen tot een blokkade van alle Poolse steden vanaf vier uur. Om de autoriteiten niet wijzer te maken dan nodig worden de locaties in Warschau een half uur van tevoren bekendgemaakt. Het idee: blokkeer twee belangrijke bruggen over de Wisła. Stipt om vier uur houden de betogers hun borden omhoog en lopen ze de straat op. Eerst wat behoedzaam, maar al snel krijgen ze steun van demonstranten die per auto zijn aangekomen en vlaggen uit hun ramen steken.
Het blijft niet bij de blokkade van de bruggen. Er komen zoveel mensen op de been dat ze in een gebied van kilometers alle mogelijke pleinen en kruispunten bezetten. Wat zich daarna in de stad voltrekt is surrealistisch. Het verkeer ligt volledig stil, de politie rijdt wat radeloos heen en weer en de wegen vullen zich met grote groepen die wat verdwaasd van plek naar plek trekken met een zichtbare verwondering over wat ze zojuist zelf hebben aangericht.
In de stad heerst een lichte maar vrolijke anarchie. Op het Unii Lubelskiejplein melden zich een paar politiebusjes, maar die worden gedwongen om te keren. Een groep taxichauffeurs arriveert om steun te betuigen. Een meisje poseert voor de dikke zwarte wolken van een rookbom. De rode bliksemschicht, het symbool van Strajk Kobiet, is alom aanwezig. Op borden, op jassen, op mondkapjes. Klein getekend naast een oog.
Regenboog
Maar ook de regenboogvlag wappert overal. In het conservatief geregeerde Polen is de regenboogvlag het symbool geworden van een breder progressief verzet. De LGBTQ-beweging manifesteert zich steeds nadrukkelijker en eist gelijke rechten. Dat leidde de afgelopen jaren tot een offensief vanuit de kerk en nationalistische groeperingen. De aartsbisschop van Krakau sprak van een ‘regenboogplaag’ en vergeleek de LGBTQ-beweging met het nazisme, verschillende steden profileerden zichzelf als LGBTQ-vrije zone, en ondertussen zette PiS deze strijd cynisch in voor electoraal gewin als ‘ondermijning van het traditionele Polen’.
Al eerder kwam het in die strijd tot uitbarstingen. In 2019 werd de activiste Elżbieta Podleśna opgepakt voor het verspreiden van affiches waarop de voor katholieke Polen zeer belangrijke Zwarte Madonna van Częstochowa was voorzien van een regenboogaureool. In augustus van dit jaar werden activisten opgepakt die beelden in Warschau, waaronder een beeld van Jezus, hadden voorzien van regenboogvlaggen.
De druk op de LGBTQ-gemeenschap komt bovendien bovenop de afwijzing in de eigen sociale kring en de dreiging van anti-homogeweld. De eerdere incidenten leidden tot fel protest, maar de woede sluimerde vooral onderhuids verder. Nu kookt de druk over in de huidige protestbeweging en de solidariteit is groot. De regenboog en de bliksemschicht wapperen zij aan zij in de straten van de Poolse steden, uit de ramen van Warschau, en voor de Sejm. Beelden die een paar jaar geleden ondenkbaar waren.
De sfeer op maandagavond slaat geleidelijk om naar een soort extase en een besef dat de avond van 26 oktober een historische avond is. Er stroomt een gevoel van bevrijding door Warschau. Voor het partijkantoor van PiS breekt, onder het motto we dance together we fight together, een spontaan festival uit. Jonge homo’s dansen tegenover een linie oproerpolitie, twee meisjes staan bovenop een bestelbus van waaruit techno wordt gedraaid en verderop houdt een vrouw al joelend een bord met ***** *** uit het raam, de gecensureerde variant van ‘jebać PiS’. Op haar vensterbank staat een stel speakers. Daaruit speelt voortdurend de Imperial March uit Star Wars, een van de lijfliederen van de beweging. Het andere lijflied wordt die avond geboren, Call on me van Eric Prydz maar dan in een nieuwe versie: wederom, jebać PiS. De dagen erna klinkt het te pas en te onpas door de straten en op social media.
Opstand tegen de kerk
De dag ervoor, op zondag, zijn er acties bij de kerken. De macht van de katholieke kerk is groot en hoewel een grote meerderheid van de Polen helemaal geen voorstander is van een strengere abortuswet, laat PiS ook in het abortusdebat zijn oren hangen naar ultra-conservatieve katholieken.
De progressieve jeugd in met name de steden herkent zich helemaal niet in dit conservatieve huwelijk van kerk en staat en heeft het wel gehad met de voortdurende aanvallen op vrouwen- en homorechten. De revolte tegen PiS wordt ook een revolte tegen de kerk. Bij protesten klinkt ‘jebać kler’ – fuck de geestelijkheid. Activisten van Strajk Kobiet plakken posters van een gekruisigde vrouw bij kerken. Op social media gaan filmpjes rond van een groep meisjes van een jaar of veertien, vijftien die in discussie gaan met een priester die niets anders kan dan hoofdschuddend afdruipen.
De acties tegen de kerk wekken woede op. Nationalistische groeperingen organiseren zich om kerken te ‘bewaken’ en Kaczyński gooit dinsdagavond olie op het vuur door in een toespraak te stellen dat er een aanval gaande is op de Poolse cultuur en de kerken koste wat kost verdedigd moeten worden. In allerlei steden posteren groepen extreemrechtse nationalisten zich voor kerkdeuren. Het is vooral symbolisch. Om escalatie te voorkomen, had Strajk Kobiet al eerder besloten om kerken geen doelwit van protesten meer te maken.
De opruiende taal van Kaczyński heeft ondertussen vooral het vuurtje van de betogers verder opgestookt. Op woensdag zijn er nog grotere massa’s op de been en de protesten hebben inmiddels ook de kleinste Poolse steden bereikt. Bovendien vinden verschillende groepen, met heel uiteenlopende doelen, elkaar in het anti-regeringsprotest. Dat levert soms wonderlijke allianties op. Want niet alleen heeft PiS boze vrouwen, LGBTQ en progressieve jeugd tegenover zich, maar ook boeren, taxichauffeurs, leraren, ondernemers, anti-lockdowndemonstranten en de cultuursector.
Dat leidt op woensdagmiddag in Warschau wederom tot surrealistische taferelen. Strajk Kobiet heeft met tienduizenden de Sejm omsingeld, in de straat erachter zwaaien toeterende taxichauffeurs met Poolse vlaggen, een kruispunt verder blokkeren boeren de weg en daar weer achter staat een groep nationalisten een kerk te beschermen omringd door een kordon politie.
De revolutie is een vrouw
Dat er politieke problemen zijn voor PiS is evident, en in de peilingen maken ze een duikvlucht. Maar de echte revolutie van Strajk Kobiet is niet een direct politieke. Het is een culturele shift. Het is een jonge, progressieve generatie die zich laat horen en die niet bang is om de heersende macht te provoceren. Toen er kritiek kwam op de vulgariteit van slogans als ‘wypierdalać’, get the fuck out , werd de slogan netjes veranderd in we kindly ask you to get the fuck out. Aan concessies doet deze beweging dan ook niet, en het wypierdalać is inmiddels gericht aan de hele macht. Ze zeggen het inmiddels zelf ook: dit is een revolutie, en de revolutie is een vrouw.
De protesten gaan voorlopig door, elke dag en in alle steden. Voor vrijdag staat er wederom een massale demonstratie gepland in Warschau, dat inmiddels is veranderd in één groot protestdoek. Overal op muren, wegen, ramen vind je de slogans tegen PiS, de bliksemschichten, de regenbogen. Het revolutionaire gevoel neemt met de dag toe en bereikt op vrijdag waarschijnlijk een voorlopig hoogtepunt. Tegelijk loopt daarmee de spanning ook op. In verschillende steden zijn demonstranten de laatste dagen aangevallen, radicale tegenbewegingen mengen zich steeds meer op straat, en er is een vrees voor escalatie. Ook de regering dreigt met harder ingrijpen.
Vooralsnog laten de betogers zich echter niet van de straat jagen met de dreiging van geweld. En zelfs als de protesten eindigen, de borden uit de Palmboom zijn verdwenen en de laatste graffiti van de straat is gespoten, zal deze beweging een blijvende impact hebben op Polen. De vraag is slechts nog: op welke manier.
Dit artikel werd vandaag ook gepubliceerd op krisoosting.nl
Foto: Een demonstrant knielt bij de Palm van Warschau
Fotograaf: Kris Oosting
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
