Op 14 september werd in Den Haag de European Cartoon Award 2023 uitgereikt. Deze prijs om politieke cartoonisten te belonen en te steunen bestaat sinds 2019 – het jaar waarin de New York Times besloot geen politieke cartoons meer te plaatsen. Dit was het gevolg van ophef die ontstond over een vermeend antisemitische afbeelding van de Israëlische premier Netanyahu. De winnende cartoon van 2023 is onderaan dit verslag te bekijken.
Het is een veeg teken wanneer een krant spotprenten liever in zijn geheel laat vallen dan achter een cartoon te gaan staan. Cartoons zijn van nature risicovol. Ze zijn kort en tijdgebonden, moeten snel gemaakt worden, en doen wat ze doen middels verwijzingen, stereotypen en clichés. Deze tijdgebondenheid was duidelijk te zien in de thema’s van de inzendingen: veel ervan gingen over de oorlog in Oekraïne, het WK voetbal in Qatar, en klimaatverandering.
Een van de runner ups: cartoon van Patrick Chapatte, oorsprongelijk geplaatst in Der Spiegel.
Uit de panels voorafgaand aan de uitreiking bleek volop dat de vluchtigheid van cartoons een kruitvat is voor ophef. Maar deze vluchtigheid zorgt ook voor een economisch precair bestaan van de cartoonist. Er zijn maar zoveel publicaties die nog cartoons plaatsen, laat staan dat ze een cartoonist in vaste dienst hebben. En wat nu relevant is, is dat morgen misschien niet meer, dus verzamelde uitgaven van cartoons leveren niet veel op.
Ook de veiligheid van cartoonisten in een ver gedigitaliseerde wereld kwam aan bod, net als een korte vlucht door de geschiedenis van spotprenten in Nederland. Bijzonder feitje: de Engelse koning Charles II was dusdanig beledigd door wat nu nauwelijks een spotprent zou zijn dat het een rol speelde in de oorlogsverklaring voor de tweede Engels-Nederlandse oorlog.
Gevoeligheden rondom cartoons zijn dus van alle tijden, maar het internet heeft een hoop veranderd. Terwijl er in kranten steeds minder ruimte voor cartoons is, maakt het internet een groter publiek dan ooit mogelijk. Deze online renaissance van cartoons gaat echter gepaard met allerlei problemen.
Het web is immers wereldwijd, wat de kans op ophef en misverstanden vergroot. Dit speelde bijvoorbeeld een rol bij de rellen rondom de Deense Mohammed-cartoons in 2005 , toen het internet nog relatief nieuw was. Dat was mogelijk de eerste keer dat iedereen die wilde, en niet alleen het beoogde Deense publiek, toegang had tot dergelijke cartoons. Bovendien kon iedereen niet alleen de ophef maar ook de cartoons zelf makkelijk verspreiden.
Ook juridisch maakt dit verschil: rechters moeten bij een geschil doorgaans de zichtbaarheid van een mogelijk grensoverschrijdende cartoon meenemen. Het is anders of je een misplaatste grap achter gesloten deuren in de privésfeer maakt of dat je deze uitzendt over de hele wereld naar een publiek waarvan je weet dat het opruiend werkt. Hierbij is de eigenheid van cartoons een probleem. Ze vallen onder vrije pers, maar zijn duidelijk anders dan bijvoorbeeld een nieuwsartikel, waardoor wetgeving er zelden goed op toegespitst is.
Een van de runner ups: cartoon van Harry Burton, oorsprongelijk geplaatst in de Irish Examiner.
Meestal komt er überhaupt geen juridisch proces aan te pas. Online platforms zijn als de dood dat ze aansprakelijk gesteld worden en grijpen soms hard in. Ze worstelen met de enorme hoeveelheid aan content die ze verwerken en de verschillende wetgeving over de hele wereld. Bovendien proberen ze via moderatie op te lappen wat ze aan de andere kant zelf via hun algoritmes pushen.
In nog extremere gevallen, waar de dreiging bijvoorbeeld vanuit de overheid komt, is het belang van iets simpels als zichtbaarheid niet te onderschatten. Aandacht kan, paradoxaal genoeg, werken als een verdedigende schil. Zo werd een cartoonist in Tanzania die zonder pardon de gevangenis ingegooid werd, vrijgelaten toen medecartoonisten hier ruchtbaarheid aan gaven.
De bekende Franse cartoonist KAK, voorzitter van Cartooning for Peace, droeg een simpele oplossing aan voor veel van de problemen die besproken werden: buy print. Verstevig hun positie door kranten te kopen, zodat deze überhaupt ruimte hebben voor cartoonisten. Zo geef je ze een inkomen waardoor ze sterker staan, of het nu is om in hun levensonderhoud te voorzien of om juridische kosten te kunnen dragen.
De winnaar van de European Cartoon Award 2023 kwam van de hand van Ben Jennings en werd oorspronkelijk geplaatst in The Economist:
Bekijk alle ingezonden cartoons op https://europeancartoonaward.com/ of tot 3 december in museum Beeld & Geluid in Den Haag.
Dank aan de organisatie van de European Cartoon Award voor het gebruik van de foto en de cartoon.
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
