Paul Bordewijk betoogde eerder op deze website dat waarden en normen cultureel bepaald zijn. Hierop volgde een uitgebreide reactie van Lorenzo Girardi, die het niet met hem eens is: ‘Rechtsstaten zijn gebaseerd op principes die boven elke cultuur, dominant of niet, verheven zijn’, schreef hij. Bordewijk reageert op Girardi’s bijdrage met een pleidooi voor een ‘verlicht cultuurrelativisme’.
Eerder heb ik op deze site een stuk gepubliceerd waarin ik aangeef waarom ik niet geloof in een objectief gefundeerde moraal. Waardenconflicten kunnen volgens mij alleen worden beslist door middel van het democratische proces, waarbij uiteindelijk de meeste stemmen gelden. Daarop verscheen een lezenswaardige reactie van Lorenzo Girardi, waaruit bleek dat hij met hetzelfde probleem worstelt, maar andere oplossingen zoekt. Hierbij een wat verlaat antwoord.
In de eerste plaats noemt Girardi de democratische rechtsstaat, die beperkingen oplegt aan de uitkomst van het democratische proces. Hij noemt het voorbeeld van oud-minister Donner, die in 2006 zei dat de sharia zou worden ingevoerd als een meerderheid dat zou willen. Girardi is dit niet met hem eens, omdat dat in strijd zou zijn met de democratische rechtsstaat. Daarnaast pleit Girardi voor een cultuuroverstijgende maatschappelijke ruimte, waarin mensen een kritische afstand bewaren tot hun eigen cultuur.
Maar de vraag is of dat niet met elkaar in strijd is. Afstand bewaren tot de eigen cultuur, was dat nu niet juist wat Donner deed met die uitspraak over de sharia? En is de democratische rechtsstaat niet juist ook een product van onze eigen cultuur?
Een democratie heeft democraten nodig
Om met het laatste te beginnen: voor de democratische rechtsstaat geldt, net als voor de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, dat we graag zouden willen dat hij algemeen aanvaard wordt, maar dat dat helaas niet zo is. Dat ligt bijvoorbeeld ten grondslag aan de tragische vergissing van de Amerikaanse inval in Irak in 2003: wanneer je een wrede dictator verjaagt, wil dat niet zeggen dat daarna vanzelf de rechtsstaat opbloeit. Degenen die in Syrië in opstand kwamen tegen Assad, bleken ook niet de loepzuivere democraten die we graag gezien hadden.
Voor een democratie zijn democraten nodig, en lang niet iedereen is democraat. Democraat zijn betekent niet alleen dat je opkomt voor je eigen vrijheid, maar ook voor die van iemand anders die een andere mening heeft of een andere godsdienst belijdt. Dat is in het geheel niet vanzelfsprekend. Vijfhonderd jaar geleden gooiden katholieken de protestanten op de brandstapel, heden ten dage zijn moslims veel intoleranter dan katholieken, ook ten opzichte van moslims van een andere richting.
Hiërarchisch denken
Voor het functioneren van de rechtsstaat is het ook van belang dat men niet te veel opkijkt tegen hoger geplaatsten. De rechtsstaat impliceert immers dat ook de hoogste gezagsdragers zich aan de wet dienen te houden. Maar niet in elk land is dat even vanzelfsprekend. In Nederland kreeg Halbe Zijlstra van zijn eigen partij te horen dat hij zich door zijn leugens over zijn verblijf in de datsja van Poetin onmogelijk had gemaakt, maar Trump komt weg met het honderdvoudige.
Zoiets verschilt dus van land tot land. Fransen zijn veel hiërarchischer ingesteld dan Nederlanders, en dat heeft ook invloed op hoe je een bedrijf moet leiden. IBM liet in de jaren zestig onderzoek onder werknemers in verschillende landen doen naar hun normen en waarden. In Allemaal andersdenkenden heeft Geert Hofstede daar uitgebreid over gerapporteerd. Het bleek dat vooral in Noordwest-Europa de mensen weinig hiërarchisch denken. Noordelijke landen scoren daardoor hoog als het gaat om de integriteit van de overheid.
Hofstede legt daarbij een relatie met de oudheid. De grenzen van het Romeinse rijk zie je terug in de scheiding tussen katholiek en protestants Europa. De Romeinse historicus Tacitus verbaasde zich erover dat in de Germaanse volksvergaderingen argumenten belangrijker waren dan macht. En volgens Hofstede werkt die culturele tegenstelling nog steeds door. De rechtsstaat is daarmee een product van onze cultuur, dat zich geleidelijk over de wereld heeft verbreid, maar nu weer op de terugtocht lijkt.
‘Onze cultuur is de beste’ zinloze uitspraak
Je kunt de vraag stellen of dat ook betekent dat onze cultuur superieur is. Dat is een gevaarlijke vraag, want wanneer onze cultuur superieur is, zijn wij dan ook geen superieure mensen? Het antwoord daarop lijkt me dat per definitie elke cultuur in de ogen van zijn eigen dragers superieur is. Immers, de eigen cultuur brengt de normen en waarden voort waarmee we het eens zijn. Terwijl wij de islamitische cultuur afwijzen als intolerant en vrouwonvriendelijk, wijzen zij de onze af als blasfemisch en hedonistisch. Oftewel: ‘ik ben maar blij dat ik geen spinazie lust, want als ik spinazie lustte, zou ik spinazie eten, en ik lust geen spinazie’.
Ook de multiculturalisten beschouwen hun eigen multiculturalistische opvattingen als superieur aan de monoculturalistische cultuur van anderen, vooral die van autochtonen. Ten opzichte van monoculturalistische allochtonen zijn ze dan weer veel toleranter: ‘weet je, dat is de cultuur van die mensen’.
‘Onze cultuur is de beste’ is dus een zinloze uitspraak. Maar dat wil niet zeggen dat we de normen en waarden die voortvloeien uit onze cultuur, niet in onze wetgeving mogen vastleggen. Die geldt ook voor expats en immigranten in Nederland. When in Rome, do as the Romans do.
Verlicht cultuurrelativisme
Maar hoe gaan we dan om met andere culturen in ons eigen land? Ik bepleit daarbij een verlicht cultuurrelativisme. Een absoluut cultuurrelativisme zou betekenen dat we excessen als eerwraak en genitale verminking tolereren. Een volledig monoculturele benadering zou betekenen dat we hier de islam verbieden. Dat wil Wilders, maar dat is in strijd met de vrijheid van godsdienst, en daarmee juist met een belangrijk aspect van onze eigen cultuur.
Waar je de grens legt, kun je laten bepalen door de wetgever of door een constitutioneel hof. Het gaat om de grenzen aan de rechtsstaat, en het klinkt aantrekkelijk om dat over te laten aan de rechter. Maar dan riskeer je wat er in Amerika gebeurt, dat de samenstelling van het hoogste gerechtshof volkomen verpolitiekt wordt, en dat het inzet van de presidentsverkiezingen wordt wie de nieuwe president tot rechter zal benoemen. In Nederland worden de leden van de Hoge Raad benoemd bij Koninklijk Besluit, maar de selectie vindt in feite plaats door vakgenoten. Wanneer de Hoge Raad zou beslissen over een onderwerp als de strafbaarheid van abortus, zou er veel meer politieke bemoeienis komen met de samenstelling van de Hoge Raad, waarmee het gezag van de Hoge Raad als neutrale instantie af zou nemen.
Aandeel in de bevolking
Girardi heeft gelijk dat bij een botsing van culturen verschillende groepen kunnen proberen dominantie te bereiken. Dat gebeurt in verkiezingscampagnes, maar er zijn ook gevallen waarin een groep probeert het eigen aandeel in de bevolking te vergroten. Bij mij thuis werd in de jaren vijftig van de vorige eeuw het grote aantal kinderen van de katholieken gezien als een poging de politiek te domineren. Daar was weinig anders tegen te doen dan zelf ook veel kinderen te krijgen, maar mijn ouders vonden drie wel genoeg. Gelukkig kwam met de komst van de pil snel een eind aan de katholieke hyperfertiliteit.
Migratie kan ook een middel zijn de samenstelling van de bevolking te veranderen. Na de inlijving van Zuid-Tirol in 1919, bevorderde de Italiaanse regering de migratie van Italianen van elders naar het nieuwe verkregen gebied om daar een Italiaanssprekende meerderheid te krijgen. De participatieverklaring die je tegenwoordig moet tekenen om Nederlander te kunnen worden, heeft mede als doel de rechtsstaat te beschermen tegen zijn vijanden, door te verhinderen dat mensen die onze kernwaarden niet delen Nederlander worden en daarmee de samenstelling van onze Tweede Kamer kunnen beïnvloeden.
Wie die verklaring ondertekent, respecteert daarmee ook dat iedereen mag uitkomen voor zijn of haar seksuele geaardheid. Dat is toch heel wat anders is dan de Nashville-verklaring die Kees van der Staaij ondertekend heeft; je kunt je afvragen of ondertekenaars daarvan nog wel toegelaten zouden worden tot het Nederlanderschap.
Om in een land te wonen waar de eigen cultuur domineert kun je ook andere staatkundige grenzen bepleiten of die juist willen handhaven. De meerderheid van de Noord-Ieren wil niet wonen in een verenigd Ierland waar het katholicisme overheerst. Israël wil geen hereniging met de Palestijnse gebieden omdat dan het Joodse karakter van het land verloren gaat. Aan veel afscheidingsbewegingen liggen vergelijkbare sentimenten ten grondslag.
Het democratische proces is niet zonder ongerief, daar kunnen we dagelijks over lezen. Maar bij gebrek aan een absolute moraal, geef ik de voorkeur aan democratie als waardenstrijd boven een rechter wiens benoeming inzet van de politiek wordt.
Afbeelding: AJEL, Pixabay
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
