Onvoorzien is bij de Europese verkiezingen in Nederland de Partij van de Arbeid de grootste partij geworden. De partij krijgt zes zetels in het Europees Parlement. Dat zijn er evenveel als in de Eerste Kamer, maar dan wel op een totaal van maar 26 zetels in plaats van 75. Lodewijk Asscher sprak zelfs van een bizar resultaat. Bij nieuwe Tweede Kamer-verkiezingen zou volgens de poll van Maurice de Hond van 26 mei de PvdA echter slechts 16 zetels krijgen, wat overeenkomt met nog geen drie zetels in het Europees Parlement.
Het is duidelijk dat Frans Timmermans als lijsttrekker een grote rol heeft gespeeld. Bij Maurice de Hond gaf 7,5% van alle kiezers aan alleen vanwege Timmermans op de PvdA gestemd te hebben, samen goed voor ruim twee zetels. Dat maakt het de moeite waard goed te analyseren waar de steun voor Timmermans vandaan kwam en wat daarbij de motieven waren.
Het eerste wat dan opvalt, is dat Timmermans zijn stemmen vooral weghaalde bij de andere linkse partijen. Van degenen die bij de Statenverkiezingen op GroenLinks, de SP, D66 en de PvdA zelf stemden, heeft naar eigen zeggen 13 tot 17% nu op de PvdA gestemd vanwege Timmermans. Bij de rechtse partijen was dat veel minder. Je kunt dus niet zeggen dat Timmermans de rechtse partijen verslagen heeft; hij heeft eerder de aanhangers van de linkse partijen bijeengebracht.
Vergelijk je deze Europese verkiezingen met de vorige, dan was vooral D66 de klos, met een halvering van het aantal zetels. De steun voor het D66-idee van één geïntegreerd Europa is dus afgekalfd. Dat gaat vooral de verhoudingen in de ALDE-fractie beïnvloeden, waar Nederland nu nog vertegenwoordigd wordt door vier D66’ers en drie VVD’ers, en straks door vier VVD’ers en twee D66’ers.
Waar Timmermans het niet van heeft moeten hebben, was de aandacht in de media. Ook al was hij Spitzenkandidat, hij werd door de Nederlandse media niet interessant gevonden, omdat de PvdA tot het einde toe vrij laag in de peilingen stond. In plaats daarvan ging de aandacht vooral uit naar Forum voor Democratie. Velen namen het Jeroen Pauw kwalijk dat zijn programma de campagnetijd afsloot met het debat tussen Rutte en Baudet, omdat daardoor andere partijen niet aan bod kwamen. Maar je moet constateren dat dat de PvdA geen kwaad heeft gedaan, terwijl veel mensen hebben kunnen zien wat een rare snijboon die Baudet is.
Journalisten en wetenschappers overschatten de mate waarin mensen voor hun meningsvorming afhankelijk zijn van de media. In 2005 stemde een grote meerderheid van de Nederlanders tegen de Europese Grondwet, terwijl alle grote media en heel vergaderend Nederland zich daarvoor had uitgesproken.
Of Timmermans’ eigen campagne veel heeft bijgedragen, kun je je afvragen. Als dat al zo is, was het alleen in Nederland: over het geheel genomen hebben de socialisten niet gewonnen, integendeel. Ondanks de hogere opkomst bevestigt de uitslag dat de kiezers meer hebben meegedaan aan een opiniepeiling over de nationale politiek in hun eigen land dan aan een echte Europese verkiezing. Het succes van de PvdA in Nederland is wat dat betreft een uitzondering, maar in de meeste landen werd er gestemd conform de nationale politiek, waarbij in Griekenland het slechte resultaat voor Tsipras zelfs reden was af te treden.
Ik vond Timmermans’ campagne ook niet zo sterk. Ik zag een debat met Weber waarin hij pleitte voor een Europese CO2-belasting, zonder aan te geven hoe dat zich verhoudt tot het systeem van verhandelbare uitstootrechten dat Europa al met succes heeft ingevoerd. Volgens een tweet van Europarlementariër Esther de Lange (CDA/Europese Volkspartij) heeft Weber dat wel genoemd, maar is dat verloren gegaan bij de inkorting achteraf van het debat.
Opmerkelijk is ook Timmermans’ uitspraak dat de islam al tweeduizend jaar bij Europa hoort. Je kunt van iemand die acht talen spreekt niet verwachten dat hij ook nog zijn jaartallen op orde heeft – de islam bestaat immers nog maar 1400 jaar -, maar die uitspraak getuigt toch ook van een onderschatting van het probleem dat veel moslims in Europa de Europese waarden niet onderschrijven die wij in Polen en Hongarije willen handhaven.
Meer dan van Timmermans’ eigen campagne, heeft hij denk ik geprofiteerd van de anticampagne van de SP. Dat was een smakeloos en humorloos filmpje, dat terecht veel verontwaardiging heeft opgeroepen – en er was natuurlijk geen betere manier om die verontwaardiging te uiten dan op Timmermans te stemmen.
Een rol heeft waarschijnlijk ook gespeeld, dat veel mensen het belangrijk vinden dat er een Nederlander voorzitter van de Europese Commissie wordt. In 2014 appelleerde de SPD openlijk aan dat sentiment met een affiche met Spitzenkandidat Martin Schulz en de tekst ‘Nur wann Sie Martin Schulz und die SPD wählen, kann ein Deutscher Präsident der EU-Kommission werden’ (‘Alleen als u Martin Schulz en de SPD kiest, kan een Duitser voorzitter van de Europese Commissie worden’).
Dat was natuurlijk een absurde redenering, wanneer je het systeem van de Spitzenkandidaten juist hebt ingevoerd om partijen in plaats van landen relevant te maken. Maar ook in ons land hoor je nu allerlei speculaties over hoe we kunnen zorgen dat een Nederlander voorzitter van de commissie wordt, en dan helpt het natuurlijk om te stemmen op een Spitzenkandidat van een partij die dicht bij de jouwe staat én die een reële kans maakt. Dit chauvinistische gedrag was het sterkst in Limburg, waar de PvdA ten opzichte van de Statenverkiezingen 23,2 % won, tegenover 10,5% in het land als geheel.
Het worden nu spannende dagen, waarbij het niet alleen gaat om de tegenstellingen tussen verschillende partijen, maar ook om de institutionele rivaliteit tussen het Europese Parlement en de Europese Raad. Het Parlement ontleent zijn legitimatie aan de rechtstreekse verkiezingen, maar de Raad, die bestaat uit de Franse president en de premiers van de andere lidstaten, ontleent die aan hun veel grotere bekendheid bij de bevolking en aan nationale verkiezingen met een veel grotere opkomst.
Op papier maakt de Raad een keuze en moet het Parlement die goedkeuren, maar het Parlement heeft de vorige keer die procedure gekaapt, door van tevoren aan te geven dat het alleen de Spitzenkandidat van de winnende partijcombinatie zou accepteren. Dat heeft in de Raad veel kwaad bloed gezet, en Macron heeft openlijk uitgesproken dat niet te zullen accepteren. Er ligt nu ook geen commitment bij het parlement aan de Spitzenkandidat van de grootste combinatie, want Timmermans heeft aangekondigd via een soort kabinetsformatie toch door het parlement als voorzitter te willen worden aangewezen, ook wanneer de socialisten niet de grootste zouden worden. Of er dan ook een informateur moet komen is niet duidelijk.
Maar Timmermans maakt ook kans wanneer de Raad het Parlement voor wil blijven, omdat hij juist meer relevante ervaring heeft dan Weber. Dan moet Timmermans dus een andere legitimatie zoeken, maar daar is hij beweeglijk genoeg voor. Lukt dat niet, dan kan hij altijd nog een gooi doen naar de post van de door Nederland voorgedragen commissaris. Daar beslist het kabinet over, maar het zou zeer kinderachtig zijn, zeker na deze verkiezingsuitslag, wanneer het kabinet iemand uit de landelijke coalitie voor zou willen laten gaan; in 2009 werd ook de positie van VVD’er Neelie Kroes gecontinueerd door het kabinet van CDA, PvdA en ChristenUnie.
Krijgt Timmermans geen plek in de Commissie, dan zal hij de Europese fractie van de socialisten en democraten moeten gaan voorzitten, tenzij hij voorzitter van het parlement wordt – ook een prestigieuze functie, en veel inhoudelijker dan voorzitter van de Tweede Kamer.
Komt hij niet verder dan fractievoorzitter, dan lonkt misschien de nationale politiek weer. Op zijn laatst in de tweede helft van volgend jaar, moet de PvdA weer een lijsttrekker aanwijzen. Dan zal ook de vraag rijzen of Timmermans opnieuw de PvdA tot de grootste partij zal kunnen maken. Vanzelfsprekend is dat niet, want hij zal de hulp van de SP moeten missen en het perspectief van een Nederlander als voorzitter van Europese Commissie ontbreekt ook. Maar ik kan mij voorstellen dat Asscher opgelucht zal ademhalen als het gelukt is Timmermans in de commissie te krijgen.
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
