Laat ik beginnen met vertellen wat ik niet ben. Ik ben geen professioneel boekrecensent (dit is mijn eerste poging), ik ben vooral een gretig consument. Ik ben ook geen econoom, maar lees wel graag boeken over dit onderwerp.
Je zou kunnen zeggen dat de crisis van 2008 mijn moment van ontwaken was. Dat was toen ik zag dat er iets grondig mis ging in de wereld. Nu werk ik al flink wat jaren in een ziekenhuis, dus de confrontatie met de wereld van marktwerking en bezuinigingen is nooit ver weg. Ook het afkalven van de invloed en doelgerichtheid van de vakbeweging is een teken aan de wand. Dat zijn de dingen die mij bezighouden en waar ik dus graag over lees. Dus ja, ik heb een rare hobby. Piketty, Bregman, Lewis, Klein vond ik allemaal interessant maar niet per se altijd makkelijk om doorheen te komen.
Fantoomgroei is anders.
Binnen de eerste vijftig bladzijden krijg je haarscherp en in begrijpelijke taal voorgeschoteld hoe onze economie nu werkt – of eigenlijk niet werkt. En dan begint het boek pas echt. Wat zich dan ontvouwt is een reis door de recente geschiedenis die wegleest als een who-dunnit: namen, verbanden, anekdotes en hoe dit alles past in het grotere geheel.
Het boek begint bij de auteurs, Sander Heijne en Hendrik Noten, die elkaar spreken na het lezen van een Rabobank-rapport over het achterblijven van de inkomens van Nederlandse huishoudens sinds 1982 – terwijl de economie met vele procenten is gegroeid. Wáár is die groei dan gebleven?
Vervolgens word je meegenomen naar het jaar 1982 in Wassenaar alwaar een jonge ambitieuze vakbondsleider en een jonge ambitieuze premier samen het plan van een secretaris-generaal van Economische Zaken vastleggen en ten uitvoer brengen. Het akkoord van Wassenaar.
Nu, veertig jaar en vele kabinetten later, is dit plan tot een dogma verworden en hebben alle kabinetten sindsdien het verder uitgevoerd en bestendigd. Kok, Balkenende, Rutte: allemaal voeren ze al veertig jaar Lubbers’ beleid uit.
Hoe het nu kan dat zo’n breed politiek spectrum zó kortzichtig is omgegaan met de economie? Dat is voor mij de hamvraag die in dit boek besproken wordt. Hoe is het in Keynes-naam mogelijk gemaakt dat de retoriek van marktwerking, winstoptimalisatie en bezuinigingen op de publieke sector tijdens een crisis, door zo veel partijen wordt omarmd als de enige optie?
Het ontstaan van deze ideologie voert verder terug en zo gaan we via Adam Smith, Friedrich Hayek en Milton Friedman door tot we aankomen bij Frans Rutten. Wie dat zijn, weet je na het lezen van dit boek.
De retoriek wordt ontleed, de gedachtegang erachter getoetst en de uitwerking wordt op een heldere manier gepresenteerd. Ook het belangrijkste meetinstrument van de gedachte dat groei eindeloos kan zijn, het BNP, wordt besproken. Wist jij bijvoorbeeld dat het BNP ooit bedacht was als instrument om Amerika in oorlogstijd optimaal wapens te laten produceren? Nee, ik ook niet. Heb jij je wel eens afgevraagd wat een ‘economie’ nu eigenlijk is? En waarom het goed zou zijn dat die altijd groeit?
Een kleine waarschuwing vooraf: als je net gestopt bent met roken of andere slechte gewoontes en je probeert stress te vermijden – lees dit boek dan niet. Ik moest het namelijk om de paar pagina’s wegleggen om te verwerken wat ik zojuist had gelezen en om zacht vloekend in de tuin een sigaret te roken.
Nu kan ik mij voorstellen dat je denkt, ‘ja hij vindt dit interessant maar dit is niks voor mij’. Maar mijn vrouw, die graag leest maar niet over dit onderwerp, was toch wel heel erg geïnteresseerd wat dit voor boek was dat mij een aantal dagen tandenknarsend, in mijzelf mompelend en soms luid roepend ‘ja, verdomme, ja’ door het huis liet stampen. Zij had het boek vervolgens eerder uit dan ik.
Na het ontleden van het probleem, de oorzaak, de retoriek en het denken die dit probleem overeind houden, sluit het boek af met voorbeelden van oplossingen. De auteurs tonen een aantal mensen en groepen die zelf oplossingen op kleine schaal hebben aangepakt. Hoopgevend zeker, maar het zal een kwestie van lange adem zijn.
Dit boek kan ik eigenlijk niet anders omschrijven dan een page turner. Het is helemaal toegespitst op de Nederlandse situatie, zowel politiek als economisch, twee factoren die overduidelijk onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Dat maakt het boek zeker in deze tijd van economische onzekerheid zeer actueel.
De achtergrond van de auteurs, respectievelijk beleidsmedewerker in de Malietoren voor het AWVN en economisch onderzoeksjournalist, maakt dat dit boek echt geschreven is vanuit hun persoonlijke behoefte om te begrijpen. Het boek stelt neutrale vragen en probeert dit ook allemaal zo objectief mogelijk te beantwoorden. Het resultaat van hun zoektocht is verrassend, of zoals ze zelf zeggen:
‘Tijdens onze zoektocht zijn we onbewust het kruispunt van de veronderstelde objectiviteit naar een politiek geladen activisme overgestoken. Daarmee zijn we op een onbekend terrein beland. Maar er is geen weg meer terug. De tijd is aangebroken om een nieuw verhaal te vertellen, een nieuwe visie te schetsen, waarmee we onszelf aan onze haren uit het moeras kunnen slepen. Het is tijd voor een totale herziening van ons denken over de economie.’
En daarmee wil ik nu iedereen die dit leest uitdagen. Zij die denken dat dit boek hun fundamentele visie op de economie en de inrichting van de maatschappij zoals zij nu is, niet zal uitdagen.
Lees het, als je durft.
Zelf lezen? Koop Fantoomgroei hier!
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
